Thạc Sĩ Hệ thống những công trình nghiên cứu về loại hình nhân vật truyện cổ tích thần kỳ của người Việt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU . 1
1. Lí do chọn đề tài 1
2. Lịch sử vấn đề . 2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu . 4
5. Phương pháp nghiên cứu . 4
5.1 Phương pháp loại hình 4
5.2 Phương pháp thống kê, phân loại 4
5.3 Phương pháp so sánh . 5
5.4 Phương pháp phân tích, tổng hợp vấn đề 5
6. Đóng góp của luận văn 5
7. Kết cấu của luận văn . 6
Chương 1:GIỚI THIỆU CHUNG VỀ TRUYỆN CỔ TÍCH VÀ TÌNH HÌNH
NGHIÊN CỨU TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ Ở VIỆT NAM 7
1.1. Khái quát về truyện cổ tích 7
1.1.1. Khái niệm về truyện cổ tích 7
1.1.2. Bản chất và cảm xúc cội nguồn của truyện cổ tích . 10
1.1.3. Vấn đề phân loại truyện cổ tích 12
1.2. Khái quát về truyện cổ tích thần kỳ . 13
1.2.1. Khái niệm truyện cổ tích thần kỳ 13
1.2.2. Lịch sử ra đời và quá trình hình thành truyện cổ tích thần kỳ 15
1.2.3. Nội dung trong truyện cổ tích thần kỳ 17
1.2.4. Nghệ thuật trong truyện cổ tích thần kỳ 19
1.3. Loại hình nhân vật 26
1.3.1. Khái niệm loại hình nhân vật 26
1.3.2. Loại hình nhân vật trong truyện cổ tích thần kỳ . 27
1.4. Vài nét về tình hình nghiên cứu truyện cổ tích thần kỳ . 29
1.4.1. Tình hình nghiên cứu truyện cổ tích thần kỳ trên thế giới . 29
Tiểu kết: . 32
2.1. Nghiên cứu về hình tượng nhân vật người con riêng 36
2.1.1 Nguồn gốc xuất hiện người con riêng 36
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

2.1.2 Những công trình nghiên cứu về hình tượng người con riêng 39
2.2. Nghiên cứu về hình tượng người em út . 49
2.2.1 Nguồn gốc xuất hiện người em út 49
2.2.2 Những công trình nghiên cứu về hình tượng người em út . 50
2.3 Nghiên cứu về hình tượng nhân vật người mồ côi . 59
2.3.1 Nguồn gốc xuất hiện người mồ côi 59
2.3.2 Những công trình nghiên cứu về hình tượng người mồ côi . 59
Tiểu kết 62
Chương 3:NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ CÁC NHÂN VẬT
KHÁC TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ CỦA NGƯỜI VIỆT – ĐỀ
XUẤT NHỮNG HƯỚNG NGHIÊN CỨU MỚI . 63
3.1 Những nghiên cứu về các nhân vật khác trong cổ tích thần kỳ của người
Việt 63
3.1.1 Nhân vật người dũng sĩ 63
3.1.2. Nhân vật người đội lốt 66
3.2. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu . 69
3.2.1. Nghiên cứu truyện cổ tích thần kỳ theo góc nhìn của xã hội học . 69
3.2.2. Nghiên cứu truyện cổ tích thần kỳ dưới góc nhìn văn hóa . 72
3.2.3. Nghiên cứu hệ thống các hình tượng nhân vật bé nhỏ trong truyện cổ
tích thần kỳ 75
3.2.4. Nghiên cứu truyện cổ tích thần kỳ theo lý thuyết so sánh 75
3.2.5 Tiếp cận truyện cổ tích theo hướng tâm lý học 80
KẾT LUẬN . 87
TÀI LIỆU THAM KHẢO . 90
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài
Truyện cổ tích là một bộ phận quan trọng trong loại hình tự sự dân gian,
đáng chú ý là truyện cổ tích thần kỳ. Trong kho tàng văn học dân gian, truyện
cổ tích thần kỳ có sức hút mạnh mẽ đối với nhiều người trong giới nghiên
cứu. Sức hấp dẫn ấy không chỉ bởi truyện cổ tích thần kỳ có nội dung phong
phú mà do nó còn có một hệ thống các hình tượng nhân vật được dân gian
sáng tạo ra nhằm phản ánh nhiều vấn đề của xã hội và những ước mơ cao đẹp
của nhân dân. Chính vì thế mà truyện cổ tích thần kỳ luôn được gìn giữ từ đời
này sang đời khác.
Thực tế cho đến nay vấn đề nghiên cứu truyện cổ tích, đặc biệt là nghiên
cứu về loại hình nhân vật trong truyện cổ tích thần kỳ đã đạt được những
thành tựu có giá trị. Tuy nhiên chúng ta cần tìm hiểu mảng đề tài này để có
thêm những tư liệu giải đáp về một thể loại luôn được xếp vào bậc nhất trong
hệ thống các thể loại văn học dân gian.
“Hệ thống những công trình nghiên cứu về loại hình nhân vật truyện cổ
tích thần kỳ của người Việt” ngoài ý nghĩa tái hiện lại một giai đoạn nghiên
cứu tổng kết những điều mà người đi trước đã làm được trong việc tìm hiểu
các vấn đề liên quan đã đặt ra và giải quyết, qua đó chúng ta còn có thể tìm
thấy những vấn đề mới cho việc nghiên cứu truyện cổ tích nói chung và
truyện cổ tích thần kỳ nói riêng.
Về mặt khách quan, tổng thuật những công trình nghiên cứu loại hình
nhân vật truyện cổ tích thần kỳ để tìm ra những hướng nghiên cứu mới về thể
loại này là việc hết sức cần thiết. Hơn nữa về mặt chủ quan người viết rất
hứng thú với mảng đề tài về truyện cổ tích, đặc biệt là truyện cổ tích thần kỳ.
Chọn đề tài “Hệ thống những công trình nghiên cứu về loại hình nhân vật
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

truyện cổ tích thần kỳ của người Việt” để nghiên cứu chúng tôi hi vọng đóng
góp được phần nào trong công việc tổng thuật ấy.
2. Lịch sử vấn đề
Như đã nói ở trên, việc nghiên cứu tìm hiểu về loại hình các nhân vật
trong truyện cổ tích thần kỳ của người Việt đã được rất nhiều các nhà nghiên
cứu quan tâm tìm hiểu. Tuy nhiên để tổng thuật lại các công trình nghiên cứu
này một cách hệ thống khoa học và đưa ra những hướng nghiên cứu mới thì
chưa có một công trình nào được công bố. Trong lịch sử nghiên cứu văn học
dân gian đã có một vài công trình nghiên cứu khoa học nghiên cứu theo cách
hệ thống hóa. Có thể kể đến luận văn Tìm hiểu những công trình nghiên cứu
về tục ngữ Việt Nam từ 1975 đến nay của Phan Thị Phương Thảo trường đại
học Sư phạm Hồ Chí Minh. Có thể nói, đây là công trình giới thiệu, miêu tả
hệ thống, chi tiết về vấn đề tục ngữ mới trong thời đại ngày nay. Qua khảo sát
13 công trình nghiên cứu sự vận dụng tục ngữ trong văn học viết, bài viết cho
thấy các công trình không mâu thuẫn nhau mà bổ sung cho nhau, đã lý giải
được hiệu quả sử dụng tục ngữ giữa những văn bản thuộc các phong cách
khác nhau mà nó có khả năng tham gia. Bên cạnh đó, các tác giả cũng tìm
hiểu, so sánh hiệu quả sử dụng tục ngữ giữa các nhà văn, nhà thơ, thấy được
dấu ấn cá nhân đậm nét trong phong cách sáng tác của từng người. Các công
trình nghiên cứu về sự vận dụng tục ngữ qua báo chí đã phản ánh một thực tế
hiện nay là trên báo chí tục ngữ được sử dụng khá thường xuyên, linh hoạt,
dưới nhiều dạng thức, trong mọi thành tố của tác phẩm và đã tạo nên hiệu quả
cho những bài báo.
Trong lịch sử nghiên cứu truyện cổ tích cũng có rất nhiều công trình
nghiên cứu theo cách hệ thống hóa. Trước tiên phải kể đến chuyên luận
Truyện cổ tích dưới mắt các nhà khoa học, giáo sư Chu Xuân Diên đã tập
hợp, phân tích những bài nghiên cứu của nhiều tác giả về truyện cổ tích.
Chuyên luận chỉ ra cơ sở khoa học và sự thành công của các công trình
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

nghiên cứu chính là việc dựa vào dân tộc học để bóc tách các lớp lịch sử văn
hóa và để lý giải những truyện cổ tích cụ thể. Ở mục “Tinh thần phê phán xã
hội và lý tưởng dân chủ nhân đạo trong truyện cổ và các thể tài khác ở giai
đoạn đầu của chế độ phong kiến” [21] của Cao Huy Đỉnh, tác giả đã phỏng
đoán khoa học về các mốc lịch sử xã hội làm cơ sở cho sự hình thành cốt
truyện. Theo đó, truyện “Trầu cau” phản ánh sự xung đột giữa hai quan niệm
và hình thái hôn nhân: chế độ quần hôn thời mẫu hệ và chế độ hôn nhân, gia
đình, lứa đôi thời phụ hệ. Còn “Tấm Cám” phản ánh nền kinh tế phụ quyền và
cơ sở xung đột bước đầu có tính chất giai cấp. Truyện “Cây khế” đề cập đến
mối quan hệ anh chị em trong gia đình phụ quyền.
Mục “Truyện cổ tích” trong Từ điển văn học, tác giả Chu Xuân Diên nêu
lên những đặc điểm cơ bản về phương pháp sáng tác truyện cổ tích thần kỳ.
Ông cho yếu tố thần kỳ đóng vai trò quan trọng trong kết cấu. Quá trình dẫn
dắt câu chuyện biểu hiện ở chỗ yếu tố thần kỳ can thiệp vào cốt truyện dẫn
đến kết thúc có tính chất ước mơ là sự đổi đời của nhân vật chính. Nhân vật
được cấu tạo theo hai tuyến thiện - ác, nhân vật xây dựng theo khuynh hướng
lý tưởng hóa tượng trưng cho cái tốt còn nhân vật ác thể hiện theo khuyng
hướng phê phán xã hội, thể hiện cho cái xấu thế lực tàn bạo. Tuy nhiên công
trình chưa thể hiện được tính hệ thống các mô hình thưởng phạt.
Trong công trình Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề truyện cổ tích qua truyện
Tấm Cám của Đinh Gia Khánh xuất bản năm 1968 là nghiên cứu có tính chất
toàn diện, đề cập đến hầu hết các vấn đề chính trong truyện Tấm Cám ở Việt
Nam. Theo ông, truyện Tấm Cám của Việt Nam phải để Tấm trừng phạt Cám
như vậy mới chân thực. Cô Tấm buộc phải lựa chọn cách giết chúng (mẹ con
mụ dì ghẻ) để được sống yên lành. Đáng chú ý trong công trình này ông đã
phân tích sự kết hợp hai chủ đề trong truyện cổ tích: chủ đề đấu tranh xã hội
và chủ đề phong tục. Trong những bài viết khác, Đinh Gia Khánh cũng đề cập
đến yếu tố siêu nhiên, yếu tố thần kỳ và cho rằng phần hư cấu rất quan trọng.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

Nó là phương tiện tiếp sức cho nhân vật chính hoàn thành nhiệm vụ. Như vậy,
những công trình được đề cập trên ít nhiều đã gợi ý cho chúng tôi đi sâu hơn
vào vấn đề nghiên cứu đề tài luận văn.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích của luận văn là hệ thống được những công trình nghiên cứu về
loại hình nhân vật truyện cổ tích thần kỳ của người Việt một cách lôgic nhằm
đóng góp một phần cho công việc nghiên cứu khoa học về loại hình nghệ
thuật truyện cổ tích thần kỳ. Để làm được công việc đó, chúng tôi đã khảo sát
toàn bộ các công trình đã nghiên cứu, đề cập đến truyện cổ tích, đặc biệt là cổ
tích thần kỳ để thấy được những đóng góp, hạn chế, từ đó đề xuất ra một vài
hướng nghiên cứu mới trong công việc giảng dạy và nghiên cứu khoa học.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các công trình nghiên cứu đã in
thành sách hoặc đăng trên các báo, tạp chí trong nước, các luận án luận văn
nghiên cứu về loại hình nhân vật trong truyện cổ tích thần kỳ của người Việt.
Phạm vi luận văn khảo sát là các công trình nghiên cứu loại hình nhân vật
truyện cổ tích thần kỳ của người Việt là chủ yếu. Ngoài ra chúng tôi còn so
sánh với các nghiên cứu về loại hình nhân vật trong cổ tích thần kỳ của các
dân tộc thiếu số khác.
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1 Phương pháp loại hình
Đây là phương pháp đầu tiên chúng tôi sử dụng nhằm phân loại loại hình
nhân vật, đi vào phân tích tìm hiểu từng loại hình khác nhau để thấy được nét
đặc trưng của từng nhân vật.
5.2 Phương pháp thống kê, phân loại
Đây là phương pháp thống kê, phân loại những công trình nghiên cứu về
loại hình các nhân vật truyện cổ tích thần kỳ một cách hệ thống.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

5.3 Phương pháp so sánh
So sánh để thấy được những điểm tương đồng cũng như những khác
biệt, những điểm đặc sắc, mới mẻ của các công trình nghiên cứu theo từng
vấn đề hoặc thời gian. Trên cơ sở đó, người viết có thể miêu tả lịch sử nghiên
cứu về vấn đề này.
5.4 Phương pháp phân tích, tổng hợp vấn đề
Phân tích các công trình nghiên cứu về loại hình các nhân vật truyện cổ
tích thần kỳ, từ đó có thể tổng hợp, khái quát những đóng góp cũng như
những hạn chế của các công trình, tìm ra những khoảng trống, các khía cạnh
chưa được nghiên cứu hoặc đã nghiên cứu nhưng còn nhiều bàn cãi, qua đó
đề xuất, kiến nghị các hướng nghiên cứu cho truyện cổ tích nói chung và
truyện cổ tích thần kỳ nói riêng sau này.
Thực tế, bức tranh nghiên cứu về loại hình nhân vật truyện cổ tích thần
kỳ cũng vô cùng phong phú và đa dạng. Qua tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy có
rất nhiều hướng nghiên cứu về loại hình các nhân vật này như nghiên cứu
theo típ và môtip; theo chức năng hành động của từng nhân vật . Những
hướng nghiên cứu này đều đã đạt được những thành tựu đáng kể. Trong luận
văn này, chúng tôi chọn cách tổng thuật theo từng kiểu nhân vật, sắp xếp để
giới thiệu các công trình theo môtip vì cách làm này có thể giúp mọi người dễ
dàng nhận ra sự đối chiếu giữa các mô hình nhân vật, thuận lợi đối với người
đọc khi tìm ra vấn đề trong từng công trình, qua đó tiếp tục khám phá những
vấn đề chưa được quan tâm. Với cách tổng thuật như trên, trong quá trình tìm
hiểu, có thể một công trình được nhắc lại nhiều lần với các vấn đề khác nhau.
6. Đóng góp của luận văn
Qua việc tổng thuật tình hình nghiên cứu loại hình nhân vật truyện cổ
tích thần kỳ, luận văn giúp người đọc khái quát được các công trình nghiên
cứu về truyện cổ tích - một loại hình nghệ thuật dân gian được đánh giá bậc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

nhất trong hệ thống thể loại; thống kê được những thành tựu quan trọng trong
nghiên cứu về thể loại truyện cổ tích này. Từ đó mọi người có thể nhận thức
được đúng đắn hơn về bản chất, đặc điểm của các loại hình nhân vật trong cổ
tích thần kỳ của người Việt cũng như hiểu được sự nỗ lực của các nhà khoa
học trong việc chiếm lĩnh khám phá kho tàng truyện cổ tích Việt Nam.
Giúp mọi người thêm yêu quý di sản tinh hoa trí tuệ của cha ông, trong
đó có truyện cổ tích thần kỳ, nâng cao ý thức giữ gìn và quý trọng của mỗi
người đối với kho tàng quý giá của dân tộc.
7. Kết cấu của luận văn
Chương 1: Giới thiệu chung về truyện cổ tích và tình hình nghiên cứu
truyện cổ tích thần kỳ ở Việt Nam.
Chương 2: Những công trình nghiên cứu về hình tượng con người bé
nhỏ trong truyện cổ tích thần kỳ của người Việt.
Chương 3: Những công trình nghiên cứu về các nhân vật khác trong
truyện cổ tích thần kỳ người Việt - Đề xuất những hướng nghiên cứu mới.