Tiểu Luận Hành vi hạn chế cạnh tranh một số vụ việc điển hình của châu âu

Pháp luật cạnh tranh có thể được định nghĩa là khung pháp lý tạo điều kiện cho các doanh
nghiệp, khi tiến hành hoạt động kinh doanh trên thị trường, được cạnh tranh một cách tự
do, công bằng và mạnh mẽ. Cơ sở của pháp luật cạnh tranh dựa trên mô hình kinh tế
thuần túy được biết đến như là học thuyết về cạnh tranh hoàn hảo. Nội dung của học
thuyết này là nếu các doanh nghiệp được phép cạnh tranh lẫn nhau để giành khách hàng
và thị trường mới, mà không vi phạm bất kỳ qui định pháp lý nào, việc cạnh tranh của
các doanh nghiệp sẽ tạo ra các sản phẩm có chất lượng cao hơn với giá thành thấp hơn.6
Kết quả là,chỉ có những doanh nghiệp hiệu quả nhất có thể tồn tại trong khi các doanh
nghiệp kém hiệu quả sẽ bị phá sản. Lợi ích lớn nhất của cạnh tranh là người tiêu dùng
phải trả ít tiền hơn cho các sản phẩm tốt hơn (lợi ích của khách hàng).
Đối lập với cạnh tranh hoàn hảo là khi thị trường bị tập trung và nằm trong tầm kiểm soát
của một doanh nghiệp, có thể là một nhà cung cấp sản phẩm (độc quyền bán) hoặc một
người mua sản phẩm (độc quyền mua). Do khách hàng của doanh nghiệp độc quyền
không có lựa chọn khác nên doanh nghiệp không cần phải đưa ra các mức giá ưu đãi hoặc
cung cấp các sản phẩm chất lượng tốt hơn. Vấn đề tương tự phát sinh, tuy ở mức độ thấp
hơn, khi thị trường nằm trong tay của một số ít các doanh nghiệp (độc quyền nhóm bán),
do các doanh nghiệp này thấy rằng họ có thể đạt được lợi nhuận cao hơn nếu áp dụng các
chiến lược thương mại chung với các đối thủ của mình (hành vi định giá tương đồng),
thiết lập cùng mức giá các sản phẩm thay vì tham gia vào cuộc chiến về giá.7
Như đã trình bày, chúng ta phải công nhận rằng các trao đổi nêu trên liên quan đến một
mô hình kinh tế đơn giản.8 Trong thực tế, pháp luật cạnh tranh có thể được áp dụng cho
các thị trường với cấu trúc nằm ở vị trí trung gian giữa cạnh tranh hoàn hảo và độc
quyền.9 Hơn nữa, hoàn toàn tự nhiên nếu một thị trường có cấu trúc độc quyền (độc
quyền thực tế)10 và có một số trường hợp khi độc quyền bán/độc quyền mua hình thành
6 Trong cuốn sổ tay này, thuật ngữ “sản phẩm” được sử dụng bao gồm cả “dịch vụ”.
7 Ví dụ, đây là hành vi thường thấy của các doanh nghiệp cung cấp xăng và gas.
8 Học thuyết về cạnh tranh hoàn hảo giả định rằng không thể buộc bất kỳ chủ thể nào tốt hơn lên mà không
làm cho một số chủ thể khác yếu kém đi. Học thuyết này chỉ ra rằng chi phí sản xuất luôn ở mức thấp nhất
có thể (hiệu quả sản xuất) và giá sẽ không bao giờ vượt quá chi phí biên (nghĩa là, chi phí tạo thêm một đơn
vị sản phẩm; hiệu quả phân bổ). Ngoài ra, học thuyết này cũng chỉ ra rằng các sản phẩm luôn luôn tương
đồng, và người tiêu dùng luôn được thông báo về giá của các sản phẩm và bất kỳ doanh nghiệp nào đều có
thể tự do gia nhập và rời khỏi thị trường mà không phải gánh chịu bất kỳ chi phí phát sinh nào. Cuối cùng,
học thuyết về cạnh tranh hoàn hảo không xét đến các chi phí phát sinh từ “các yếu tố ngoại hưởng” như ảnh
hưởng của sản phẩm đối với môi trường hoặc sức khỏe của cộng đồng.
9 Trong thực tế, các doanh nghiệp cạnh tranh sẽ cố gắng tạo ra sự khác biệt cho các sản phẩm của mình
nhiều nhất có thể để ngăn khách hàng chuyển sang các đối thủ cạnh tranh. Do đó, các sản phẩm khá phân
biệt. Bên cạnh việc cạnh tranh về giá cả và chi phí, các doanh nghiệp sẽ cố gắng thiết lập các rào cản gia
nhập thị trường thông qua việc đầu tư vào công nghệ (sáng chế, nhãn hiệu, bản quyền, bí mật thương mại)
hoặc quảng cáo. Cuối cùng, các doanh nghiệp muốn rời khỏi thị trường thường phải chịu những chi phí
“ngầm” (đó là các chi phí không thể thu hồi, ví dụ, chi phí xây dựng cơ sở hạ tầng đặc thù).
10 Ví dụ, đối với thị trường cung cấp hạ tầng viễn thông và mạng lưới truyền tải điện hoặc dịch vụ vận tải
cảng hoặc đường sắt, thông thường là những tài sản của duy nhất một doanh nghiệp.
7
qua quá trình cạnh tranh “dựa trên năng lực”11 hoặc để đáp ứng các lợi ích công cộng
được trao cho các doanh nghiệp nhà nước hoặc do pháp luật quy định (độc quyền theo
pháp luật).12 Mặc dù vậy, một trong các mục tiêu quan trọng nhất của pháp luật cạnh
tranh là bảo đảm khách hàng có đủ khả năng để lựa chọn trên thị trường mà không bị lệ
thuộc vào sự lạm dụng quyền lực thị trường (khả năng khống chế thị trường) của một
hoặc một số ít doanh nghiệp.
Để đạt được mục tiêu của mình, pháp luật cạnh tranh xem xét ba nhóm hành vi hạn chế
cạnh tranh, được thảo luận chi tiết tại Chương II (Các thỏa thuận hạn chế cạnh tranh) và
Chương III (Tập trung kinh tế và lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường):
- Các thỏa thuận hạn chế cạnh tranh: là các thỏa thuận giữa các doanh nghiệp cạnh
tranh nhằm ấn định giá hoặc sản lượng hoặc phân chia thị phần, khách hàng – thường
được biết đến dưới tên gọi cartel – hoặc các thỏa thuận theo đó các bên tham gia đấu thầu
ấn định giá bỏ thầu hoặc thỏa thuận trước doanh nghiệp sẽ thắng thầu – thường được biết
đến dưới dạng đấu thầu thông đồng. Các thỏa thuận hạn chế cạnh tranh cũng bao gồm cả
các thỏa thuận dọc có tác động tiêu cực đến cạnh tranh như thỏa thuận ấn định giá bán lại
một sản phẩm nhằm ngăn cản nhà phân phối cung cấp các ưu đãi cho các khách hàng.
- Tập trung kinh tế hạn chế cạnh tranh: là các thoả thuận tài chính theo đó hai hay
nhiều doanh nghiệp độc lập quyết định kết hợp sức mạnh kinh tế của họ với nhau thành
một tổ chức duy nhất thông qua phương thức mua lại, sáp nhập hoặc liên doanh làm ảnh
hưởng tiêu cực đến cấu trúc của thị trường, hay để tạo lập, củng cố vị trí thống lĩnh thị
trường gây hạn chế cạnh tranh một cách đáng kể.13
- Lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường: là các hành vi thương mại được thực hiện bởi
các doanh nghiệp có khả năng khống chế thị trường có thể tác động tiêu cực đến cạnh
tranh như phân biệt đối xử giá với khách hàng14 cũng như loại bỏ doanh nghiệp đối thủ ra
khỏi thị trường bằng các giao dịch độc quyền15 với khách hàng của mình, ưu đãi đối
11 Thuật ngữ “cạnh tranh dựa trên năng lực” đề cập đến những trường hợp khi mà các doanh nghiệp đạt
được những kết quả tốt hơn so với các đối thủ cạnh tranh là do họ có hoạt động quản lý, công nghệ, kỹ
thuật, mô hình điều hành kinh doanh tốt hơn. Pháp luật cạnh tranh khuyến khích cạnh tranh dựa trên năng
lực ngay cả khi nó dẫn đến sự độc quyền trên thị trường. Ví dụ, trường hợp hệ điều hành Microsoft
Windows, được bảo vệ bởi bản quyền, hoặc nước giải khát Coca-Cola, được bảo đảm bởi bí mật thương
mại thành công nhất thế giới (công thức mang lại cho Coca-Cola mùi vị đặc biệt).
12 Ví dụ, trong trường hợp việc tồn tại duy nhất một doanh nghiệp cung cấp/mua sản phẩm liên quan là cần
thiết để bảo vệ lợi ích công cộng như trong trường hợp độc quyền bán theo pháp luật trong việc cung cấp
dịch vụ bưu chính hoặc trường hợp cơ quan có thẩm quyền về y tế của một nước được trao toàn quyền mua
dược phẩm.
13 Như giải thích chi tiết tại Chương III, những trường hợp này có thể liên quan đến tập trung kinh tế hình
thành doanh nghiệp độc quyền bán hoặc nhóm hai doanh nghiệp độc quyền bán.
14 Phân biệt đối xử giá diễn ra khi một doanh nghiệp có vị trí thống lĩnh xác định giá cho các khách hàng
với các mức khác nhau trong các giao dịch tương tự, làm cho khách hàng rơi vào tình thế phải cạnh tranh
bất lợi với các đối thủ của mình.
15 Các thỏa thuận độc quyền là các thỏa thuận khi một nhà cung cấp hoặc một bên mua không được phép
mua bán các sản phẩm cạnh tranh. Trong các trường hợp này, thỏa thuận sẽ loại trừ cạnh tranh từ các nhà
cung cấp hoặc bên mua khác mong muốn tham gia mua bán các sản phẩm là đối tượng của thỏa thuận độc
quyền.
8
tượng16, bán kèm17, bán giá cướp đoạt18 hoặc từ chối cho tiếp cận các sản phẩm thiết yếu.
Những hành vi này cũng bao gồm các hành vi lạm dụng được thực hiện bởi các doanh
nghiệp độc quyền nhà nước hoặc các doanh nghiệp được nhà nước trao cho một số quyền
đặc biệt.
Pháp luật cạnh tranh bổ sung cho nền kinh tế thị trường tự do hóa. Điều này có nghĩa là
các doanh nghiệp phải được tự do cạnh tranh dựa trên năng lực, loại bỏ các tổ chức độc
quyền (khi chúng không cần thiết) và các cartel. Hơn nữa, pháp luật canh tranh bổ sung
cho pháp luật thương mại trong bối cảnh lợi ích từ các quy định tự do thương mại – loại
trừ các rào cản thương mại như phân biệt đối xử về thuế, thuế quan, hạn ngạch nhập khẩu
và xuất khẩu v.v. – có thể bị triệt tiêu một cách dễ dàng nếu các doanh nghiệp nhà nước
hoặc các doanh nghiệp tư nhân được phép thực hiện các hành vi hạn chế cạnh tranh
tương tự với các hành vi hạn chế cạnh tranh nêu trên. Điều này giải thích tại sao pháp luật
cạnh tranh hiện diện tại tất cả các nước chấp nhận các cam kết tự do thương mại, ví dụ
như các nước thành viên WTO. Những nước này bao gồm cả Trung Quốc, đối tác thương
mại quan trọng nhất của Việt Nam, cũng như các đối tác quan trọng trong khu vực như
Thái Lan, Đài Loan, Singapore, Hàn Quốc và Nhật Bản. Ngoài ra, Lào cũng đã ban hành
Luật Cạnh tranh vào năm 2004, nhưng đến nay vẫn chưa thực thi, và Campuchia đang
cân nhắc ban hành Luật Cạnh tranh trong thời gian sắp tới.
Ngày nay, pháp luật cạnh tranh hiện diện ở trên một trăm nước trên toàn thế giới, trong
đó có khoảng sáu mươi nước đang phát triển. Pháp luật cạnh tranh được đề cập trong
chương trình nghị sự thường kỳ của hai tổ chức quốc tế quan trọng nhất về hợp tác kinh
tế thế giới: Hội nghị Liên Hiệp Quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD:
www.unctad.org/competition) và Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD:
www.oecd.org). Hơn nữa, các cơ quan quản lý cạnh tranh trên toàn thế giới đã thiết lập
Mạng lưới Cạnh tranh Quốc tế ghi nhận các vấn đề chung về chính sách và thực thi cạnh
tranh trên thực tiễn, và thúc đẩy thống nhất hệ thống pháp luật trên toàn thế giới
(www.internationalcompetitionnetwork.org).
16 Thuật ngữ “ưu đãi đối tượng” đề cập đến việc giảm giá hoặc các ưu đãi tài chính khác mà một doanh
nghiệp cấp cho khách hàng của mình không dựa trên việc xem xét khách quan các cơ sở kinh tế thuần túy
như trong trường hợp giảm giá bán dựa trên khối lượng (giảm giá theo khối lượng). Mục đích chính của ưu
đãi đối tượng nhằm ngăn cản các đối thủ cạnh tranh tiếp cận với khách hàng bằng cách buộc khách hàng
mua toàn bộ nhu cầu sản phẩm cần thiết từ một nhà cung cấp.
17 Thuật ngữ “bán kèm” đề cập đến những trường hợp nhà cung cấp buộc bên mua phải mua một sản phẩm
khác không liên quan đến sản phẩm đầu tiên. Trong trường hợp này, nhà cung cấp lợi dụng khả năng khống
chế thị trường của một sản phẩm phổ biến của mình để buộc giao dịch bán sản phẩm này phải kèm theo
việc bán các sản phẩm ít phổ biến hơn, nhằm nâng cao thị phần và loại trừ cạnh tranh trên thị trường sản
phẩm “đi kèm”.
18 Như được giải thích chi tiết hơn tại Chương III, thuật ngữ “bán giá cướp đoạt” đề cập đến trường hợp
nhà cung cấp và bên mua là các đối thủ cạnh tranh trực tiếp và nhà cung cấp phân phối các sản phẩm đầu
vào cho bên mua với mức giá không thể cạnh tranh. Nếu như giá bán các sản phẩm đầu vào lớn hơn giá bán
sản phẩm của nhà cung cấp, thì bên mua sẽ không có khả năng cạnh tranh, bởi dù bên mua có vận hành
hiệu quả thế nào đi chăng nữa, bên mua vẫn không thể đạt được lợi nhuận biên (do đó, hành vi hạn chế
cạnh tranh này được gọi là “áp đặt biên”). Một kết luận tương tự cũng được đưa ra khi nhà cung cấp bán
sản phẩm thấp hơn chi phí sản xuất bỏ ra. Trong trường hợp này, hành vi hạn chế cạnh tranh được gọi là
“bán thấp hơn chi phí”.
9
Những lợi ích từ việc thực thi đúng pháp luật cạnh tranh, được công nhận bởi cả các nước
phát triển và đang phát triển là:
ã Thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI)
FDI được thừa nhận một cách rộng rãi là sẽ cung cấp các lợi ích cho nền kinh tế nước
tiếp nhận đầu tư thông qua việc chuyển giao bí quyết kỹ thuật, tạo ra doanh thu chịu thuế
và cung cấp cho khách hàng khả năng mua các sản phẩm rẻ hơn và/hoặc sản phẩm có
chất lượng tốt hơn. Các nhà đầu tư nước ngoài sẽ không sử dụng các nguồn lực của mình
tại một nước không có môi trường pháp luật cạnh tranh rõ ràng.
ã Tạo ra tăng trưởng kinh tế ổn định cho các nước đang phát triển
Như một số nghiên cứu đã chứng minh,19 nền kinh tế của các nước đang phát triển đã
thông qua và thực thi Luật Cạnh tranh được xác định là phát triển ổn định. Sự phát triển
ổn định này bắt nguồn chủ yếu từ các lợi ích có được do loại trừ các rào cản thương mại
của chủ nghĩa bảo hộ (phi điều tiết) và từ khả năng cạnh tranh với các cartel quốc tế. Phi
điều tiết tạo điều kiện thuận lợi để các nước đang phát triển tập trung vào các ngành kinh
tế mà nước đó hoạt động hiệu quả hơn, loại bỏ các ngành kinh tế kém hiệu quả do thiếu
các nguồn lực (lao động có tay nghề, nguyên liệu thô v.v.) và bí quyết kỹ thuật (công
nghệ hoặc các bí mật thương mại). Về khả năng cạnh tranh với các cartel quốc tế, một
nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới20 chỉ ra rằng vào năm 1997 các nước đang phát triển
nhập khẩu khối lượng hàng hóa có giá trị 81,1 tỷ đô la Mỹ từ các ngành công nghiệp nơi
mà các doanh nghiệp đã tham gia vào thỏa thuận ấn định giá từ thập niên 1990. Những
sản phẩm này chiếm 6,7% tổng khối lượng sản phẩm nhập khẩu và 1,2% GDP của các
nước đang phát triển. Những số liệu này chỉ ra những thiệt hại kinh tế nghiêm trọng do
các hành vi hạn chế cạnh tranh gây ra tại các nước đang phát triển.
ã Đẩy mạnh quá trình tư nhân hóa và tự do hóa nền kinh tế
Những nghĩa vụ phát sinh từ pháp luật cạnh tranh, các cam kết toàn cầu hóa và tự do
thương mại, đặc biệt là các nền kinh tế chuyển đổi như Việt Nam, sẽ khuyến khích chính
phủ xóa bỏ các doanh nghiệp độc quyền nhà nước tại một số ngành, lĩnh vực của nền
kinh tế để cho phép các doanh nghiệp mới được cạnh tranh. Một số doanh nghiệp độc
quyền nhà nước có thể được cổ phần hóa vì trong một số ngành kinh tế chiến lược, ví dụ
như năng lượng, vận tải, bưu chính, viễn thông, bảo hiểm và ngân hàng, các doanh
nghiệp độc quyền sẽ bị phản đối do thiếu quan tâm đến lợi ích công cộng và quy định
pháp luật có thể được ban hành để loại bỏ các đặc quyền hạn chế tự do cạnh tranh (tự do
hóa).