Thạc Sĩ Hành động cầu khiến trong ngôn ngữ kịch của Lưu Quang Vũ

1. Lý do chọn đề tài

PHẦN MỞ ĐẦU


Dụng học là một chuyên ngành của ngôn ngữ học nghiên cứu việc sử dụng ngôn ngữ trong mối tương quan với người nói và với hiện thực, cũng tức là nghiên cứu những vấn đề liên quan đến việc nói năng. Trong các hành động nói năng, nhóm cầu khiến là một nhóm thể hiện hành động tương tác rất rõ. Hành động cầu khiến là hành động ngôn từ có chức năng quan trọng trong hoạt động giao tiếp, được sử dụng phổ biến trong giao tiếp và cũng là một trong những đối tượng được ngữ dụng học quan tâm.
Ngữ pháp truyền thống đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến câu cầu khiến, chủ yếu xoay quanh vấn đề “ phân loại câu theo mục đích phát ngôn”, đó là việc xác định được mục đích giao tiếp của từng kiểu câu và những dấu hiệu hình thức điển hình tương ứng để khảo sát đặc điểm ngữ pháp và ngữ nghĩa của câu. Gần đây, câu cầu khiến trong tiếng Việt đã được xem xét từ nhiều góc độ hơn, thể hiện trong một số công trình: Gián tiếp và lịch sự trong cầu khiến tiếng Việt của Vũ Thị Thanh Hương; Quan hệ “Quyền” và hành động ngôn từ cầu khiến của Nguyễn Thị Thanh Bình, một số công trình về câu cầu khiến tiếng Việt của Chu Thị Thuỷ An, Đào Thanh Lan; công trình nghiên cứu về các yếu tố làm biến đổi lực ngôn trung thỉnh cầu của Nguyễn Văn Độ; công trình nghiên cứu dưới góc độ ngữ dụng học của Vũ Thị Thanh Hương, v.v. Ở luận văn này, chúng tôi đi vào tìm hiểu các phương tiện ngôn ngữ thể hiện hành động cầu khiến trong thể loại kịch của một tác giả, đó là nhà văn, nhà viết kịch nổi tiếng Lưu Quang Vũ.
Là một cây bút sáng tác ở nhiều thể loại, nhưng thành công lớn nhất của Lưu Quang Vũ vẫn là ở kịch. Tên tuổi của ông được nhắc đến như một hiện tượng. Có thể nói Lưu Quang Vũ là một tác gia kịch xuất sắc nhất của nền sân khấu Việt Nam cuối thế kỷ XX.

Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về các khía cạnh khác nhau đối với các tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ, tuy nhiên, bình diện ngôn ngữ chưa được chú ý nhiều, trong đó, hành động cầu khiến trong kịch của ông vẫn là đề tài chưa từng được nghiên cứu. Người viết đề tài này, từ sự khâm phục tài năng của tác giả, từ sự yêu thích kịch của ông, nên đã mạnh dạn chọn vấn đề “Hành động cầu khiến trong ngôn ngữ kịch của Lưu Quang Vũ” làm đề tài cho luận văn của mình.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Về câu cầu khiến và hành động cầu khiến

Từ cuối những năm 80 trở lại đây, ở Việt Nam vấn đề hành vi ngôn ngữ đã thu hút được sự quan tâm của các nhà ngôn ngữ học. Các công trình nghiên cứu về hành vi ngôn ngữ nói chung và hành động cầu khiến nói riêng đã được đưa vào giảng dạy trong các trường học. Cầu khiến trở thành vấn đề ngữ dụng quen thuộc. Câu cầu khiến là một trong bốn kiểu câu phân theo mục đích nói năng: Câu tường thuật, Câu nghi vấn, Câu cảm thán và Câu cầu khiến. Việc phân chia như trên được đề cập nhiều trong các tác phẩm nghiên cứu về ngữ pháp học và cả trong ngữ dụng học. Đó là các công trình: Ngữ dụng học của Nguyễn Đức Dân, Đại cương ngôn ngữ học, tập
2, phần viết về ngữ dụng học của Đỗ Hữu Châu, Dụng học Việt Ngữ của

Nguyễn Thiện Giáp

Đến nay đã có nhiều công trình khoa học chọn câu cầu khiến làm đối tượng nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau. Có thể kể đến một số công trình như: Gián tiếp và lịch sự trong cầu khiến tiếng Việt (Vũ Thị Thanh Hương), Quan hệ “quyền” và hành động cầu khiến (Nguyễn Thị Thanh Bình), Vai trò của hai động từ mong muốn trong việc biểu thị ý nghĩa cầu khiến trong tiếng Việt (Đào Thanh Lan), Cách biểu hiện hành động cầu khiến gián tiếp bằng

câu hỏi cầu khiến (Đào Thanh Lan), Đặc trưng ngữ nghĩa của nội dung mệnh đề trong phát ngôn cầu khiến trực tiếp (Lê Đình Tường).
Cũng phải kể đến một số luận văn, luận án nghiên cứu về câu cầu khiến như : Đặc trưng ngữ nghĩa, ngữ pháp của phát ngôn hỏi, cầu khiến trong tiếng Việt (Nguyễn Thị Thanh Hương), Câu cầu khiến tiếng Việt của Đào Thanh Lan, Khảo sát hoạt động của các hư từ biểu thị tình thái cầu khiến trong tiếng Việt (Nguyễn Thị Hoàng Chi), Câu cầu khiến tiếng Việt (Chu Thị Thuỷ An).
Tác giả Đỗ Hữu Châu trong giáo trình „Đại cương ngôn ngữ học‟ đã dành trọn chương ba trong tổng số sáu chương cho hành động ngôn từ (hành vi ngôn ngữ). Ông đã phân tích kỹ lưỡng các dấu hiệu ngôn hành, với động từ ngữ vi như một dấu hiệu quan trọng và chia động từ nói năng thành ba loại: động từ nói năng vừa có thể dùng với chức năng ngôn hành vừa có thể dùng với chức năng miêu tả; động từ chỉ được dùng với chức năng miêu tả; và động từ chỉ được dùng trong hiệu lực ngôn hành.
Tác Giả Đào Thanh Lan cũng có công trình nghiên cứu với đề tài câu cầu khiến, việc nghiên cứu các vị từ tình thái (nên, cần, phải, mong, muốn) trong câu cầu khiến và cách biểu hiện của hành động cầu khiến trực tiếp, gián tiếp
Tác giả Vũ Thị Thanh Hương cho rằng hành động cầu khiến là „ loại hành vi ngôn từ được người nói sử dụng nhằm điều khiển người nghe hành động theo chủ ý của mình‟. Căn cứ vào mức lợi thiệt mà người nói (sp1) và người nghe (sp2) nhận được, có thể chia thành cầu khiến cạnh tranh và cầu khiến hòa đồng
2.2. Về kịch của Lưu Quang Vũ

Lưu Quang Vũ ( 1948 – 1988) là một tác gia thành công ở nhiều thể loại : văn, thơ, kịch. Ông đã dành được sự ưu ái của khán giả cũng như giới nghiên cứu kịch trong suốt những năm 80. Với hơn 20 năm cầm bút. Lưu

Quang Vũ đã để lại một khối lượng tác phẩm đồ sộ của một cây bút đang độ chín, đầy sáng tạo. Ngay từ khi mới xuất hiện cho tới sau này, Lưu Quang Vũ được đánh giá là một trong những cây bút tiêu biểu của thời kì chống Mỹ và là một tác giả có phong cách rõ nét. Trong khoảng 10 năm sáng tác kịch, ông đã đạt đến những thành công vang dội với hơn 50 vở kịch và được đánh giá là “nhà viết kịch xuất sắc của thời kì hiện đại”. Đánh giá về tài năng kịch của Lưu Quang Vũ, tác giả Tất Thắng đã nhận xét: “Vũ đã làm mưa làm gió trên sân khấu nhất là sân khấu hội diễn, nơi hội tụ, thi tài của nhiều đoàn kịch, nhiều tác giả từng là sừng sỏ trong dư luận và thực tiễn sân khấu. Sự có mặt của Vũ đã làm lu mờ đi thậm chí vơi hẳn đi cả một thế hệ tác giả đã từng ngự trị sân khấu suốt một thời ”[ 33, 256]. Sự ra đi đột ngột của một tài năng như Lưu Quang Vũ đã gây ra sự hụt hẫng, chới với của người thân và cả khán giả. Khi đó ta càng nhận rõ hơn vị trí không thể thay thế được của nhà soạn kịch tài năng này. Tác giả trong cuốn sách trên đã khẳng định “ Khi Lưu Quang Vũ còn sống dù sự thật trên ai cũng thấy nhưng vẫn thấy như bình thường. Bởi vì anh vẫn ở đó, đứng đó giữ sân khấu, chứ anh có làm ra một khoảng trống nào đâu! Bây giờ lúc anh bỗng mất đi, ta mới thấy cái khoảng trống ấy là quá lớn, là không thể bù đắp được, hoặc ít nhất thì còn lâu mới bù đắp được”[ 41,465 ].
Nghiên cứu về kịch của Lưu Quang Vũ còn phải kể đến các công trình: Kịch pháp Lưu Quang Vũ (Phan Ngọc), Đóng góp của Lưu Quang Vũ đối với nền văn học kịch Việt Nam (Lưu Khánh Thơ), Kịch Lưu Quang Vũ- những trăn trở về lẽ sống lẽ làm người (Phan Trọng Thưởng), Về một mảng kịch của Lưu Quang Vũ (Hà Diệp), Lưu Quang Vũ và những vấn đề của đời sống (Cao Minh) Có những tác giả chỉ chọn nghiên cứu một tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ như : Vũ Hà với Tôi và chúng ta và Lưu Quang Vũ, Tuấn Hiệp với công trình Vẫn con người giữa khoảnh khắc và vô tận, Đặng Hiển, Phan Trọng Thưởng lại chọn tác phẩm Hồn Trương Ba da hàng thịt làm đối tượng nghiên cứu

Gần đây, đã có những nghiên cứu về kịch Lưu Quang Vũ một cách chuyên sâu hơn. Tác giả Đinh Thị Hương Giang với đề tài khóa luận: “ Quan niệm về sự sống và cái chết trong kịch Lưu Quang Vũ”, và tác giả Vũ Thị Thanh Hoài với đề tài thạc sỹ : “Đặc điểm kịch Lưu Quang Vũ”.
Như vậy có thể khẳng định, tuy đã được nghiên cứu ở nhiều góc cạnh khác nhau nhưng hành động cầu khiến trong kịch của Lưu Quang
Vũ vẫn chưa được tác giả nào nghiên cứu. Vì những lí do trên, chúng tôi chọn Hành động cầu khiến trong ngôn ngữ kịch của Lưu Quang Vũ làm đối tượng nghiên cứu cho luận văn của mình.


MỤC LỤC



Trang


PHẦN MỞ ĐẦU 1

1. Lý do chọn đề tài 6

2. Lịch sử vấn đề . 7

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu . 10

4. Đối tượng và phạm vi tư liệu nghiên cứu 10

5. Phương pháp nghiên cứu . 11

6. Đóng góp của luận văn . 11

7. Cấu trúc của luận văn 11

Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỂ TÀI . 12

1.1. Lý thuyết về hành động ngôn ngữ 12

1.1.1. Khái niệm về hành động ngôn ngữ (hành vi ngôn ngữ) 12

1.1.1.1. Hành động tạo lời. 14

1.1.1.2. Hành động mượn lời. 14

1.1.1.3. Hành động ở lời 14

1.1.2. Điều kiện sử dụng các hành động ở lời 17

1.1.3. Hành động ở lời trực tiếp – gián tiếp . 18

1.1.3.1. Hành động ở lời trực tiếp 18

1.1.3.2. Hành động ở lời gián tiếp . 19

1.2. Hành động cầu khiến . 21

1.2.1. Khái niệm về hành động cầu khiến 21

1.2.2. Các thành tố của hành động cầu khiến. . 23

1.3. Hành động cầu khiến và câu cầu khiến 28

1.3.1. Khái niệm câu cầu khiến 28

1.3.2. Mối quan hệ giữa hành động cầu khiến và câu cầu khiến 31

TIỂU KẾT 32

Chương 2: PHưƠNG TIỆN NGÔN NGỮ THỂ HIỆN HÀNH ĐỘNG CẦU KHIẾN TRỰC TIẾP TRONG KỊCH CỦA LưU QUANG VŨ 33



2.1. Đặc điểm hình thức của câu cầu khiến trực tiếp . 34

2.1.1 Câu cầu khiến dạng đầy đủ. 34

2.1.2 Câu cầu khiến dạng khuyết thiếu 36

2.1.2.1 Khuyết chủ ngữ 36

2.1.2.2. Câu cầu khiến khuyết CN, khuyết ĐTNVCK 44

2.1.2.3. Khuyết BN1 . 56
2.1.2.4. Khuyết CN + BN1 57
2.1.2.5. Khuyết CN + ĐTNVCK + BN1 58

2.2. Nhận xét về cách sử dụng câu cầu khiến được dùng đúng mục

đích trong kịch của Lưu Quang Vũ. 64

TIỂU KẾT 66

Chương 3: CÁC PHưƠNG TIỆN NGÔN NGỮ THỂ HIỆN HÀNH ĐỘNG CẦU KHIẾN GIÁN TIẾP TRONG KỊCH CỦA LưU QUANG VŨ 67
3.1. Các kiểu câu được Lưu Quang Vũ sử dụng để gián tiếp thực

hiện HĐCK . 68

3.1.1. Dùng kiểu câu hỏi để thể hiện HĐCK 69

3.1.1.1. Hỏi – Khuyên . 70

3.1.1.2. Hỏi – đề nghị, thúc giục, mời, yêu cầu . 77

3.1.2. Dùng kiểu câu trần thuật để thể hiện HĐCK . 83

3.1.2.1. Trần thuật – nhắc nhở. 84

3.1.2.3. Trần thuật – đề nghị 85

3.1.2.3. Trần thuật - xin 85

3.1.2.4. Trần thuật – ước (điều gì xảy ra) 86

3.1.3. Dùng kiểu câu cảm thán để thể hiện HĐCK 88

3.2 Nhận xét về cách sử dụng hành động cầu khiến được dùng qua các

kiểu câu không phải là câu cầu khiến trong kịch của Lưu Quang Vũ. . 91

TIỂU KẾT 93

KẾT LUẬN . 95

TÀI LIỆU THAM KHẢO 97