Tài liệu Giáo dục môi trường cho cộng đồng tại các khu bảo tồn thiên nhiên

NXB THANH NIÊN

TS NGUYỄN ĐỨC KHÁNG ( CHỦ BIÊN )



NỘI DUNG .

Tài liệu hướng dẫn cho cán bộ làm công tác giáo dục môi trường ở các Khu bảo tồn thiên nhiên.


Lời giới thiệu . 1

Mục lục . 3

MỤC LỤC HÌNH . 6

MỤC LỤC BẢNG 6

CHƯƠNG I: GIÁO DỤC MÔI TRƯỜNG CHO CỘNG ĐỒNG . 7

I.1. Khái niệm và đặc điểm cộng đồng địa phương tại các Khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam . 7

a. Khái niệm . 7

b. Một số đặc điểm của cộng đồng địa phương ở các Vườn quốc gia 7

I.2. Khái niệm giáo dục môi trường 8

1.3. Sự cần thiết phải giáo dục môi trường cho cộng đồng địa phương các Khu bảo tồn thiên nhiên 9

I.4. Những khó khăn khi tiến hành giáo dục môi trường cho cộng đồng 10

I.5. Các hình thức tiếp cận giáo dục, truyền thông môi trường cho cộng đồng 10

1.6. Cách tiếp cận lấy người học làm trung tâm. . 11

I.7. Tháp học và một số thủ pháp khi làm việc với người lớn 13

CHƯƠNG II: KỸ NĂNG VÀ CÔNG CỤ LÀM VIỆC NHÓM THƯỜNG SỬ DỤNG KHI LÀM VIỆC

VỚI CỘNG ĐỒNG 15

II.1. Kỹ năng thúc đẩy. . 15

1. Kỹ năng thúc đẩy là gì? . 15

2. Vai trò của người thúc đẩy? 15

3. Tại sao kĩ năng thúc đẩy/ hỗ trợ lại rất quan trọng đối với cán bộ giáo dục môi trường? 15

4. Những phẩm chất cơ bản của một cán bộ thúc đẩy 15

5. Những kĩ năng thúc đẩy cơ bản: Lắng nghe – Đặt câu hỏi - Thăm dò 17

6. Một số kỹ năng khác . 20

II.2. Một số công cụ làm việc nhóm 20

II.2.1. Lập bản đồ tài nguyên . 20

II.2.2. Sử dụng các tuyến nghiên cứu để xây dựng một trắc đồ thôn bản 22

II.2.3. Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức (SWOT). . 25

II.2. 4. Bản đồ Venn . 27

II.2. 5. Cây vấn đề 30

CHƯƠNG III: CÁC BÀI GIẢNG GIÁO DỤC MÔI TRƯỜNG VÀ CÁC KIẾN THỨC CẦN NẮM VỮNG

KHI LÀM VIỆC VỚI CỘNG ĐỒNG TRONG CÁC KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN . 32

BÀI 1: HỆ THỐNG KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN VIỆT NAM . 32

I. Kiến thức . 32

1. Tổng quan về Khu bảo tồn thiên nhiên . 32

2. Những khó khăn và thách thức trong công tác quản lý các Khu bảo tồn thiên nhiên . 37

3. Một số giải pháp chủ yếu để bảo tồn đa dạng sinh học ở các khu bảo tồn thiên nhiên. . 42

II. Hoạt động: Tham quan Vườn Quốc gia hoặc Khu Bảo tồn thiên nhiên (1 ngày) . 45

BÀI 2: VAI TRÒ CỦA RỪNG VÀ HOẠT ĐỘNG QUẢN LÝ BẢO VỆ RỪNG 47

I. Kiến thức 47

1. Vai trò của rừng đối với đời sống con người . 47

2. Diễn biến tài nguyên rừng, nguyên nhân và hậu quả của nạn mất rừng 48

3. Vai trò và trách nhiệm của cộng đồng trong công tác quản lý rừng tại các Khu bảo tồn 50

II. Hoạt động: Hướng dẫn điều tra tài nguyên rừng ở địa phương (1 ngày) 50

BÀI 3: ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ SỰ CẦN THIẾT PHẢI BẢO VỆ DA DẠNG SINH HỌC . 52

I. Kiến thức . 52

1. Một số vấn đề chung liên quan đến đa dạng sinh học 52

2. Vì sao phải bảo tồn đa dạng sinh học? 53

3. Hiện trạng đa dạng sinh học ở Việt Nam . 54

4. Các nguyên nhân gây suy giảm đa dạng sinh học ở Việt Nam 56

5. Một số giải pháp bảo vệ đa dạng sinh học 58

II. Hoạt động: Hướng dẫn điều tra đa dạng sinh học với sự tham gia của cộng đồng (1 ngày) . 60

BÀI 4: LOÀI, QUẦN THỂ, QUẦN XÃ VÀ HỆ SINH THÁI, CHUỖI THỨC ĂN VÀ CÂN BẰNG

SINH THÁI 62

I. Kiến thức . 62

1. Các khái niệm 62

2. Chuỗi thức ăn và lưới thức ăn . 63

3. Các mối quan hệ khác nhau trong tự nhiên 64

4. Cân bằng sinh thái và mất cân bằng sinh thái là gì? 64

II. Hoạt động: trò chơi mạng lưới sự sống (45’) 65

BÀI 5: VĂN HOÁ BẢN ĐỊA VÀ BẢO TỒN VĂN HOÁ BẢN ĐỊA . 67

I. Kiến thức . 67

1. Văn hoá và sự đa dạng văn hoá của các dân tộc Việt Nam . 67

2. Văn hoá bản địa - tiềm năng phát triển du lịch sinh thái ở các Khu bảo tồn 69

3. Những mối đe doạ với văn hoá bản địa của cộng đồng địa phương . 70

4. Bảo vệ và khôi phục đa dạng văn hoá . 71

II. Hoạt động: Thảo luận nhóm (60’) 72

BÀI 6: SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG TRONG CÔNG TÁC BẢO TỒN THIÊN NHIÊN 73

I. Kiến thức . 73

1. Sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động bảo tồn và phát triển tại các Khu bảo tồn thiên . 73

2. Sử dụng kiến thức bản địa trong bảo tồn tài nguyên thiên nhiên . 75

II. Hoạt động: Thành lập và tổ chức hoạt động “Câu lạc bộ bảo tồn” ở địa phương . 80

BÀI 7: HOẠT ĐỘNG DU LỊCH SINH THÁI Ở CÁC VƯỜN QUỐC GIA . 82

I. Kiến thức . 82

1. Khái niệm du lịch sinh thái và yêu cầu phát triển du lịch sinh thái ở các Khu bảo tồn

thiên nhiên . 82

2. Du lịch sinh thái là một công cụ bảo tồn . 83

3. Các nguyên tắc chỉ đạo phát triển du lịch sinh thái. 85

4. Quản lý du lịch sinh thái 87

II. Hoạt động (120 phút): 94

BÀI 8: THIÊN TAI VÀ CÁCH PHÒNG CHỐNG . 96

I. Kiến thức . 96

1. Khái niệm và nguồn gốc của thiên tai 97

2. Nguyên nhân thiên tai xảy ra thường xuyên hơn với mức độ tàn phá lớn hơn 98

3. Hậu quả của thiên tai 99

4. Các biện pháp phòng chống thiên tai 99

II. Hoạt động (120 phút) - The day after tomorrow (Ngày kinh hoàng) hoặc những bộ phim

có nội dung tương tự 101

BÀI 9: DÂN SỐ, NGHÈO KHỔ VÀ SỰ SUY THOÁI MÔI TRƯỜNG 101

I. Kiến thức . 101

1. Dân số và sự phân bố dân cư trên thế giới và Việt Nam. 104

2. Sự gia tăng dân số ở khu vực miền núi Việt Nam 104

3. Gia tăng dân số và các vấn đề nghèo đói, bệnh tật và môi trường . 105

4. Làm thế nào để xoá đói giảm nghèo và bảo vệ được tài nguyên môi trường . 106

II. Hoạt động: Phân tích thuận lợi và khó khăn (60’) . 110

BÀI 10: Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG VÀ CÁC BIỆN PHÁP KHẮC PHỤC . 112

I. Kiến thức . 112

1. Các khái niệm về môi trường và ô nhiễm môi trường 112

2. Ô nhiễm đất: nguyên nhân, tác hại và phương hướng khắc phục . 115

3. Ô nhiễm nước: nguyên nhân, tác hại và phương hướng khắc phục 116

4. Ô nhiễm không khí: nguyên nhân, tác hại và phương hướng khắc phục 117

5. Các vấn đề môi trường toàn cầu . 118

6. Trách nhiệm của mỗi người trong việc bảo vệ môi trường . 119

II. Hoạt động: Khảo sát thực địa và thảo luận nhóm (90’) . 120

BÀI 11: GIÁO DỤC, TUYÊN TRUYỀN PHÁP LUẬT TRONG CÔNG TÁC QUẢN LÝ VÀ BẢO VỆ

KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN . 121

I. Nội dung 121

A. Những nhận thức cơ bản về giáo dục, tuyên truyền pháp luật trong công tác quản lý và

bảo vệ các khu bảo tồn thiên nhiên . 121

1. Mục tiêu của giáo dục và tuyên truyền pháp luật trong công tác quản lý và bảo vệ các

Khu bảo tồn 121

2. Nội dung của công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật. . 122

B. Giới thiệu tóm tắt một số văn bản luật có liên quan trực tiếp đên công tác quản lý và bảo

vệ các Khu bảo tồn thiên nhiên 122

1. Nội dung cơ bản của Luật bảo vệ và phát triển rừng . 122

2. Quy chế quản lý rừng . 125

3. Luật bảo vệ môi trường 127


II. Hoạt động: Đóng kịch 130

Tài liệu tham khảo . 135


MỤC LỤC HÌNH

Hình 1: Tháp học (Khả năng ghi nhớ của người học) 13

Hình 2: Những phẩm chất của một cán bộ thúc đẩy . 16

Hình 3: Một ví dụ về Ma trận cắt lát (Nguồn WWF) 25

Hình 4: Phương pháp phân tích SWOT 27

Hình 5: Ví dụ về bản đồ Venn . 29

Hình 6: Ví dụ về một chuỗi thức ăn . 63

Hình 7: Ví dụ về một lưới thức ăn 63

Hình 8: Các bước quyết định sử dụng kiến thức bản địa . 77

Hình 9: Diễn biến dân số thế giới qua các giai đoạn lịch sử . 101

Hình 10: Sự gia tăng dân số thế giới theo nhóm nước 102

Hình 11: Biến đổi dân số Việt Nam theo các năm 1961 – 2003. 102

Hình 12: Mật độ dân số và phân bố dân cư Việt Nam (người/ km2) . 103


MỤC LỤC BẢNG

Bảng 1: Một số gợi ý và hướng dẫn đặt câu hỏi . 18

Bảng 2: Một số kiểu câu hỏi sử dụng cho các mục đích khác nhau 18

Bảng 3: Cách đặt câu hỏi thăm dò tốt . 20

Bảng 4: Hiện trạng hệ thống các khu bảo tồn của Việt Nam 32

Bảng 5: Biến động diện tích rừng Việt Nam qua các năm . 48

Bảng 6: Số liệu diện tích rừng Việt Nam tính đến ngày 31 tháng 12 năm 2006 54

Bảng 7: Thống kê số lượng loài có ở Việt Nam . 55

Bảng 8: Thống kê số lượng các giống vật nuôi ở Việt Nam . 56

Bảng 9: Thống kê sự suy giảm diện tích cây trồng và giống cây bản địa . 58

Bảng 10: Quy mô dân số thế giới qua các thời kỳ . 101