Thạc Sĩ Đổi mới hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam khi Việt Nam trở thành thành viên của tổ chứ

Luận văn thạc sỹ kinh tế: Đổi mới hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam khi Việt Nam trở thành thành viên của tổ chức Thương mại thế giới (WTO)

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ------------ NGUYỄN THU HIỀN ĐỔI MỚI HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM KHI VIỆT NAM TRỞ THÀNH THÀNH VIÊN CỦA TỔ CHỨC THƯƠNG MẠI THẾ GIỚI (WTO) Chuyên ngành: Kinh tế thế giới và Quan hệ kinh tế quốc tế Mã số: 60.31.07 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐẶNG THỊ NHÀN HÀ NỘI - 2007
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu của Luận văn là trung thực không sao chép của bất kỳ ai. Các số liệu trong Luận văn có nguồn gốc cụ thể, rõ ràng. Hà Nội, ngày 28 tháng 5 năm 2007 Học viên Nguyễn Thu Hiền
3. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam được đánh giá là nước có chính sách cải cách kinh tế khá thành công trong những năm qua. Trong xu hướng chung của quá trình hội nhập kinh tế quốc tế và toàn cầu hóa, Việt Nam đã tham gia ký kết Hiệp định thương mại, dịch vụ của khu vực ASEAN (AFTA), Hiệp định thương mại Việt Mỹ, khoảng trên 80 Hiệp định song phương và đa phương khác, và đặc biệt kể từ ngày 1/1/2007, Việt Nam đã trở thành thành viên chính thức của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Quá trình mở cửa hội nhập tạo ra cho Việt Nam nhiều cơ hội phát triển, nhưng đồng thời cũng đưa đến nhiều khó khăn, thách thức. Như chúng ta đã biết, hệ thống ngân hàng là một trong những trung gian tài chính đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với tăng trưởng và phát triển kinh tế. Khi tham gia Tổ chức Thương mại Thế giới, hệ thống NHTM của Việt Nam sẽ bị cạnh tranh gay gắt bởi các ngân hàng của nước ngoài có quy mô lớn về vốn, công nghệ hiện đại và trình độ quản lý tiên tiến. Trong khi đó sự bảo trợ từ phía Chính phủ Việt Nam đối với hệ thống NHTM trong nước sẽ ngày càng giảm đi đáng kể nhằm dần tạo lập một sân chơi bình đẳng đối với các ngân hàng nước ngoài. Điều tất yếu là, một phần thị trường tài chính ở Việt Nam sẽ bị điều tiết bởi các trung gian tài chính của nước ngoài và Chính phủ Việt Nam sẽ gặp nhiều khó khăn, thách thức mới trong quá trình kiểm soát thị trường này. Bên cạnh đó, khủng hoảng tài chính thập niên 90 của các nước Châu Á mà hệ thống ngân hàng là một mắt xích quan trọng là một bài học lớn cần phải rút kinh nghiệm cho các nước đang phát triển như Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Xuất phát từ những lý do trên, việc nghiên cứu đề tài "Đổi mới hoạt động của các NHTM Việt Nam khi Việt Nam trở thành thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới" sẽ có ý nghĩa quan trọng giúp cho các nhà hoạch định chính sách tài chính tiền tệ và những người hoạt động thực tiễn trong hệ thống NHTM Việt Nam hình dung được những cơ hội, khó khăn sẽ gặp phải và các giải
4. 2 pháp nhằm hạn chế những tác động không mong muốn của việc gia nhập WTO tới hoạt động của hệ thống NHTM Việt Nam trong quá trình thực thi các cam kết. 2. Mục tiêu của đề tài Nghiên cứu các cam kết trong lĩnh vực ngân hàng của Việt Nam khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới; Phân tích đánh giá thực trạng hệ thống NHTM Việt Nam: những thành tựu và hạn chế từ đó làm rõ tính cấp thiết của yêu cầu đổi mới hoạt động của các NHTM Việt Nam khi gia nhập WTO Đề xuất các giải pháp nhằm đổi mới hoạt động của các NHTM Việt Nam theo các cam kết khi gia nhập WTO. 3. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu các cam kết trong lĩnh vực ngân hàng của Việt Nam khi Việt Nam gia nhập WTO; nghiên cứu thực trạng hoạt động của các NHTM Việt Nam hiện nay, những tác động của việc gia nhập WTO đối với hoạt động của các NHTM trong nước. 4. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu thực trạng hoạt động của các NHTM Việt Nam và các nội dung cơ bản trong cam kết về lĩnh vực ngân hàng, tài chính của Việt Nam khi gia nhập WTO. Trong nghiên cứu thực trạng hệ thống NHTM Việt Nam, Luận văn chỉ đi sâu nghiên cứu thực trạng hoạt động của các NHTM có vốn đầu tư trong nước, không bao gồm các ngân hàng liên doanh hoặc các ngân hàng nước ngoài hiện đang hoạt động tại Việt Nam. Các phân tích, đánh giá và kết luận liên quan được đưa ra trên cơ sở thực trạng của các ngân hàng có vốn đầu tư trong nước. 5. Tình hình nghiên cứu Những tác động của việc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới đối với nền kinh tế Việt Nam đã được khá nhiều nghiên cứu đề cập đến. Tuy nhiên, hầu hết các nghiên cứu đều chỉ đề cập đến tác động của việc gia nhập WTO đối với nền kinh tế nói chung và rất ít nghiên cứu đi sâu phân tích các tác động đối với lĩnh vực ngân hàng mà cụ thể là đối với hoạt động của các NHTM Việt Nam, mà thường chỉ là những bài viết mang tính chất tham khảo. Mặc dù những tác động của việc trở thành thành viên chính thức của WTO đối với nền kinh tế Việt Nam nói chung và với hoạt
5. 3 động của các NHTM Việt Nam nói riêng chưa thực sự rõ nét và sâu sắc. Nhưng việc nghiên cứu thực trạng cũng như dự đoán những tác động của việc gia nhập WTO để thấy được yêu cầu đổi mới đối với các hoạt động của hệ thống NHTM Việt Nam là cần thiết. 6. Phương pháp nghiên cứu Các phương pháp luận chủ yếu được sử dụng bao gồm phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, logic và dự báo định tính. Các số liệu và dữ liệu được thu thập từ nhiều nguồn đáng tin cậy bao gồm Ngân hàng Nhà nước, Ngân hàng Thế giới, Bộ Thương mại, Bộ Tài chính Ngoài ra, Luận văn cũng tham khảo và kế thừa những kết quả nghiên cứu có trước, từ báo chí và các nguồn khác được khai thác trên mạng Internet. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung Luận văn bao gồm 3 chương, cụ thể: Chương 1: Các cam kết của Việt Nam trong lĩnh vực ngân hàng khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) Chương 2: Thực trạng hoạt động của các NHTM Việt Nam và yêu cầu đổi mới khi Việt Nam là thành viên của WTO. Chương 3: Một số giải pháp và kiến nghị nhằm đổi mới hoạt động của các NHTM Việt Nam sau khi gia nhập WTO. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo đã truyền thụ kiến thức cho chúng em trong suốt thời gian qua, cảm ơn Khoa Sau đại học trường Đại học Ngoại thương đã tạo điều kiện cho chúng em hoàn thành tốt khoá học này. Em đặc biệt gửi lời cảm ơn chân thành đến Tiến sĩ Đặng Thị Nhàn đã hết sức tận tình chỉ bảo, hướng dẫn em trong quá trình làm luận văn. Với kiến thức còn hạn chế, Luận văn chắc chắn còn có thiếu sót và ít nhiều những đánh giá, nhận định trong luận văn còn mang tính chủ quan. Em rất mong nhận được sự chỉ bảo của các thầy cô, của các bạn để có thể phát triển và hoàn thiện hơn nữa đề tài trong tương lai.
6. 4 CHƯƠNG 1: CÁC CAM KẾT CỦA VIỆT NAM TRONG LĨNH VỰC NGÂN HÀNG KHI GIA NHẬP TỔ CHỨC THƯƠNG MẠI THẾ GIỚI (WTO) 1.1 Hội nhập quốc tế trong lĩnh vực ngân hàng. 1.1.1 Tính tất yếu của quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Hội nhập kinh tế quốc tế là xu thế tất yếu và là một yêu cầu khách quan đối với bất kỳ quốc gia nào trong quá trình phát triển. Xu hướng này ngày càng hình thành rõ nét, đặc biệt khi nền kinh tế thị trường đang trở thành một sân chơi chung cho tất cả các nước; thị trường tài chính mở rộng phạm vi hoạt động gần như không biên giới đã tạo điều kiện cho tăng cường hợp tác nhưng đồng thời cũng làm sâu sắc và gay gắt thêm quá trình cạnh tranh. Trước đây, tính chất xã hội hoá của quá trình sản xuất chủ yếu mới lan toả bên trong phạm vi biên giới của từng quốc gia, nó gắn các quá trình sản xuất, kinh doanh riêng rẽ lại với nhau, hình thành các tập đoàn kinh tế quốc gia và làm xuất hiện phổ biến các loại hình công ty cổ phần trong nền kinh tế quốc gia. Qua đó quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất đã có sự thay đổi đáng kể, dần hình thành nên sở hữu hỗn hợp. Từ đó việc đáp ứng yêu cầu về quy mô vốn lớn cho sản xuất kinh doanh ngày càng thuận lợi hơn. Tình hình này càng đòi hỏi sự tham gia ngày càng lớn của chính phủ các quốc gia có nền kinh tế phát triển. Bởi lẽ, các quốc gia này là những quốc gia có thế mạnh về vốn, công nghệ, trình độ quản lý,v.v . Ngày nay, một mặt do trình độ phát triển cao của lực lượng sản xuất làm cho tính chất xã hội hoá của chính nó càng vượt ra khỏi phạm vi biên giới quốc gia, lan toả sang các quốc gia khu vực và thế giới nói chung và mặt khác, tự do hoá thương mại cũng đang trở thành xu hướng tất yếu và được xem là nhân tố quan trọng thúc đẩy buôn bán giao lưu giữa các quốc gia, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và nâng cao mức sống của mọi quốc gia. Chính vì vậy, hầu hết các quốc gia trên thế giới theo định hướng phát triển
7. 5 của mình đều điều chỉnh các chính sách theo hướng mở cửa, giảm và tiến tới dỡ bỏ các rào cản thương mại, tạo điều kiện cho việc lưu chuyển các nguồn lực và hàng hoá tiêu dùng giữa các quốc gia ngày càng thuận lợi hơn, thông thoáng hơn. Đối với các quốc gia đang phát triển cũng như các quốc gia đang trong quá trình chuyển đổi, yêu cầu hội nhập kinh tế càng trở nên cấp thiết; nó đòi hỏi các quốc gia này, nếu muốn thành công trong phát triển kinh tế, không thể đứng ngoài tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Xu hướng hội nhập kinh tế quốc tế cũng đòi hỏi các quốc gia phải tham gia ngày một sâu rộng hơn vào các giao lưu kinh tế quốc tế, đặc biệt về thương mại, tài chính, đầu tư; tham gia vào các cơ chế kinh tế - thương mại quốc tế ở quy mô khu vực và toàn cầu. Hội nhập kinh tế quốc tế sẽ mang lại những lợi ích căn bản, lâu dài nhất là đối với những quốc gia có khả năng điều chỉnh cơ cấu kinh tế và các chính sách một cách thích hợp. Hội nhập kinh tế quốc tế tạo ra cơ hội để các nước có thể cùng hợp tác, thống nhất tạo sức mạnh đủ sức cạnh tranh và đàm phán với các quốc gia lớn, hạn chế khả năng bị chèn ép và cô lập trong đàm phán - thực hiện thương mại và đầu tư quốc tế. Vị thế quốc gia nhờ đó sẽ ngày càng được nâng cao. Đây cũng chính là lý do căn bản mà phần lớn các nước, các tổ chức kinh tế khu vực, thế giới cam kết thúc đẩy quá trình cải cách phát triển kinh tế gắn với hội nhập quốc tế. Bên cạnh những lợi ích và cơ hội do hội nhập kinh tế quốc tế tạo ra, các quốc gia cũng sẽ đối mặt với nhiều nguy cơ, thách thức đặc biệt trong vấn đề áp lực cạnh tranh ngày càng cao ngay cả tại thị trường trong nước. Đấy chính là động lực quan trọng buộc các doanh nghiệp trong nước, nếu muốn cạnh tranh thành công và phát triển, phải cơ cấu lại sản xuất, nâng cao trình độ quản lý và nâng cao khả năng cạnh tranh. Thực tế, đã có không ít quốc gia thành công sau quá trình hội nhập và đã trở thành những nước công nghiệp mới nhờ tham gia tích cực vào quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Tuy nhiên, chính quốc gia này cũng đã phải đối mặt và chịu nhiều thiệt thòi trước những nguy cơ thách thức trong giai đoạn đầu của quá trình hội nhập. Việc áp dụng các nguyên tắc của Tổ chức thương mại thế giới (WTO) hay
8. 6 thực hiện các hiệp định thương mại song phương, đa phương đòi hỏi các nước, nhất là các nước đang phát triển, phải điều chỉnh sâu sắc các chính sách kinh tế, nâng cao năng lực cạnh tranh và điều chỉnh cơ cấu kinh tế cho phù hợp. Thực tế cho thấy, càng tích cực và chủ động hội nhập bao nhiêu thì các chi phí và thua thiệt trong giai đoạn đầu hội nhập càng thấp. Như vậy, mỗi quốc gia trong quá trình hội nhập để phát triển, trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt đều phải chú ý đến các quan hệ trong và ngoài khu vực. Về lâu dài cũng như trước mắt, việc giải quyết các vấn đề của quốc gia đều phải tính đến và cân nhắc tới xu hướng hội nhập toàn cầu để đảm bảo được lợi ích phát triển tối ưu của quốc gia. Việt Nam cũng không thể nằm ngoài quá trình này. Trong điều kiện hội nhập, các quốc gia dù giàu có hoặc phát triển đến đâu cũng không thể tự mình đáp ứng được tất cả các nhu cầu của chính mình. Trình độ phát triển càng cao càng phụ thuộc với mức độ nhiều hơn vào thị trường thế giới. Đó là một vấn đề có tính quy luật. Những quốc gia chậm trễ trong hội nhập kinh tế quốc tế thường phải trả giá bằng chính sự tụt hậu của mình, ngược lại những nước vội vã không phát huy nội lực, không chủ động hội nhập cũng đã bị trả giá. Bởi vậy, để hội nhập có hiệu quả, cần phải có quan điểm nhận thức đúng đắn, nhất quán, cơ chế chính sách thích hợp tận dụng tốt cơ hội, không bỏ lỡ thời cơ, giảm thách thức, hạn chế rủi ro trong qúa trình phát triển tiến lên của mình. 1.1.2 Hội nhập quốc tế trong lĩnh vực ngân hàng. Hội nhập quốc tế trong lĩnh vực ngân hàng của một nền kinh tế được thể hiện thông qua mức độ mở cửa về hoạt động ngân hàng giữa nền kinh tế đó với cộng đồng tài chính, tiền tệ khu vực và quốc tế. Mức độ mở cửa hội nhập quốc tế về hoạt động ngân hàng là mức độ quan hệ giao lưu trong các hoạt động của ngân hàng của một nền kinh tế với phần còn lại của thế giới, là quá trình tự do hóa khu vực tài chính tiền tệ, tín dụng ngân hàng, tháo dỡ các rào cản ngăn cách khu vực này với phần còn lại của thế giới.
9. 7 Từ những năm 1970, nền kinh tế thế giới chuyển sang một mô hình phát triển mới. Điều đó là do sự bùng nổ của cuộc cách mạng công nghệ thông tin, thị trường toàn cầu mở rộng và chủ nghĩa tư bản quốc tế phát triển. Tốc độ giao dịch tiền tệ hiện nay đã lớn hơn nhiều so với hoạt động thương mại hàng hóa. Năm 1995, trao đổi ngoại tệ đã gấp hơn 70 lần so với thương mại quốc tế về hàng hóa. Giao dịch vốn và dịch vụ tài chính được tiến hành thuận lợi hơn cùng với những tiến bộ nhanh chóng trong lĩnh vực công nghệ thông tin. Trong khi đó, các giao dịch về hàng hóa vẫn bị hạn chế do chậm thay đổi hơn về phương pháp chế tạo, phân phối và lưu chuyển. Thêm vào đó, sự thay đổi trong tổ chức tài chính trong nước và quốc tế đã làm tăng mức biến động về tài chính quốc tế và khả năng hàng hóa tài chính. Cùng với việc phá vỡ chế độ tỷ giá hối đoái cố định của hệ thống tiền tệ Bretton Woods vào đầu những năm 1970, mục tiêu căn bản của hoạt động trao đổi ngoại tệ được chuyển từ các giao dịch tiền tệ phục vụ thương mại hàng hóa sang trao đổi tiền tệ với tư cách là hàng hóa. Số lượng các nước bắt đầu mở cửa thị trường, nới lỏng cơ chế kiểm soát vốn và trong lĩnh vực tài chính ngày càng tăng. Cùng với sự phát triển của các công cụ tài chính mới, sự linh động ngày một cao hơn của vốn quốc tế và việc toàn cầu hóa các thị trường tài chính khiến một chính sách tài chính đóng trở nên rất tốn kém và ít hiệu quả. Thực tế đó đã buộc các nước đang phát triển tiến tới thị trường tài chính mở và hội nhập hơn với những mức độ khác nhau. Hội nhập hoạt động tài chính trong nước ra quốc tế có những ưu thế nhất định đối với tất cả mọi nước. Cạnh tranh nước ngoài buộc các tổ chức tín dụng trong nước phải hoạt động có hiệu quả hơn và mở rộng phạm vi cung cấp dịch vụ. Nó cũng đẩy nhanh sự chuyển giao công nghệ tài chính, điều đặc biệt quan trọng đối với các nước đang phát triển. Những nước thành công trong việc hội nhập hệ thống ngân hàng vào thị trường thế giới có thể tiếp cận nhiều hơn với vốn và các dịch vụ tài chính như hoán đổi và cho phép đa dạng hóa rủi ro. Có thể thấy rằng, hội nhập quốc tế và hợp tác quốc tế đã trở thành một trào lưu và xu hướng tất yếu lan rộng đến tất cả các nước trên thế giới với tốc độ và qui mô ngày một tăng nhanh. Với việc xác lập một đồng tiền chung, một siêu ngân hàng
10. 8 trung ương và xóa bỏ hoàn toàn những hạn chế về tài chính giữa các nước trong khu vực, có thể nói, Châu Âu đã trở thành người đi tiên phong trong quá trình hội nhập ngân hàng, tài chính ở cấp khu vực. Trên phạm vi toàn cầu, các ngân hàng của các nước EU đã có mặt trên hầu khắp các thị trường tài chính ở các quốc gia trên thế giới. Các nước đang phát triển cũng đã nhận thức rõ lợi ích của hội nhập toàn cầu, dần dỡ bỏ những hạn chế về xâm nhập thị trường đối với các tổ chức tài chính nước ngoài, qua đó thúc đẩy quá trình tự đổi mới của các ngân hàng trong nước. Một số nước cho phép ngay các tổ chức tài chính nước ngoài mở chi nhánh cung cấp dịch vụ, số khác lại cho phép mở văn phòng đại diện. Trong một số trường hợp khác như Hồng Kông, Panama và Singapore lại xem xuất khẩu dịch vụ tài chính như một nguồn giải quyết việc làm và ngoại hối. Thực hiện các cam kết hội nhập đồng nghĩa với việc quốc gia cho phép các định chế tài chính, các ngân hàng nước ngoài hoạt động trong cùng một môi trường pháp lý với các định chế tài chính và ngân hàng trong nước. Sự hội nhập của thị trường tài chính trong nước và trên thế giới không chỉ thể hiện trong tự do hóa thương mại đối với các dịch vụ tài chính mà còn thể hiện ở các tài sản tài chính. Các hạn chế đối với các dòng vốn đã được nới lỏng ở nhiều nước phát triển thường nằm trong một chương trình cải cách mở rộng lớn. Các dòng vốn đã hoàn toàn được thả nổi ở Argentina, Chile, Malaysia, Mexico, Philipines, Thailand, Uruguay. Ngày càng có nhiều nước đang phát triển khuyến khích sự tham gia của nước ngoài vào các thị trường chứng khoán trong nước. Tuy nhiên, trong một thế giới ngày càng được quốc tế hóa và toàn cầu hóa, tự do hóa trên quy mô toàn cầu thì việc xóa bỏ quy chế đối với các thị trường đồng thời cũng làm tăng thêm bất ổn tài chính. Trước khi tiến hành tự do hóa, các ngân hàng thương mại được quản lý rất chặt chẽ. Các trung gian tài chính này hoạt động theo hướng trực tiếp nhận tiền gửi của khách hàng và cho vay tới các doanh nghiệp thương mại và công nghiệp lớn, thường là thuộc sở hữu hay có mối quan hệ mật thiết với nhà nước. Nhờ đó, họ tránh được sự cạnh tranh mạnh mẽ trong khi vẫn thu
11. 9 được lợi nhuận, cho dù còn thấp. Khi gặp khủng hoảng gây phá sản hàng loạt thì kết quả hoạt động của các trung gian tài chính vẫn có thể dự đoán trước được cũng như có sự hỗ trợ từ phía nhà nước. Khi xem xét quá trình phát triển qua các năm của hệ thống ngân hàng có thể nhận thấy các ngân hàng lớn ở các nước phát triển hiếm khi gặp thất bại. Tuy nhiên, ngày nay với việc xóa bỏ các quy chế kiểm soát, ảnh hưởng của các tác động tiêu cực từ bên ngoài cũng tăng thêm. Hoạt động của các ngân hàng đã chuyển từ thị trường trong nước được bảo hộ sang một môi trường mới và không ổn định thị trường được tự do hóa, tỷ giá thả nổi và áp lực phải thu được lợi nhuận cao hơn trong một thế giới tăng trưởng kinh tế thấp hơn và mức độ cạnh tranh gay gắt hơn. Thị trường toàn cầu mới hình thành phải đối phó với rủi ro trong hoạt động kinh doanh về dịch vụ ngân hàng vốn dĩ đã nhạy cảm. Trong môi trường mới, các ngân hàng buộc phải chấp nhận rủi ro cao hơn để giữ khách hàng, vốn và giá trị cổ phần của họ. Việc tham gia của các tổ chức tín dụng nước ngoài có thể không mang lại lợi ích như mong muốn đối với thị trường cạnh tranh trong nước trong khi làm giảm đi quyền tự chủ của chính sách tài chính và tiền tệ trong nước. 1.2 Tổ chức Thương mại Thế giới và tiến trình gia nhập của Việt nam 1.2.1 Khái quát chung về Tổ chức Thương mại Thế giới 1.2.1.1 Giới thiệu về Tổ chức Thương mại Thế giới. Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) thành lập ngày 1-1-1995, ban đầu có 130 nước thành viên, đến nay, tổng số thành viên WTO đã lên 150, trong đó có hai phần ba là các nước đang và kém phát triển. WTO ra đời trên cơ sở kế thừa tất cả các nguyên tắc, luật lệ của tổ chức tiền thân đã tồn tại gần 50 năm trước đó là Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại (GATT) được 23 quốc gia ký kết vào năm 1947 nhằm tăng cường giao lưu thương mại giữa các quốc gia thông qua việc cắt giảm các hàng rào bảo hộ ở mỗi nước Thành viên. Các quy định của GATT (gồm 38 điều và 9 phụ lục) được sửa đổi cho phù hợp với điều kiện mới của thương mại quốc tế, nhưng về cơ bản các nguyên tắc vẫn được giữ nguyên
12. 10 WTO là tổ chức thương mại lớn nhất toàn cầu, chiếm hơn 90% tổng kim ngạch thương mại thế giới. Hoạt động của tổ chức này được điều tiết bởi 16 hiệp định chính. Đó là Hiệp định chung về thương mại và thuế quan (GATT 1947), Hiệp định nông nghiệp, Hiệp định về thương mại hàng dệt - may, Hiệp định thực thi Điều VII về trị giá tính thuế hải quan, Hiệp định về quy tắc xuất xứ, Hiệp định thực thi Điều VI về chống bán phá giá và thuế đối kháng, Hiệp định về trợ cấp và các biện pháp đối kháng và Điều XVI của GATT, Hiệp định về các biện pháp tự vệ và Điều XIX của GATT, Hiệp định về các biện pháp đầu tư liên quan thương mại (TRIMS), Hiệp định về áp dụng các biện pháp kiểm dịch động, thực vật, Hiệp định về hàng rào kỹ thuật trong thương mại, Hiệp định về giám định hàng hóa trước khi xếp hàng, Hiệp định về cấp phép nhập khẩu và Điều VIII của GATT, Hiệp định về mua sắm chính phủ, Hiệp định chung về thương mại dịch vụ (GATS), Hiệp định về các khía cạnh của quyền sở hữu trí tuệ liên quan thương mại (TRIPS) WTO là một tổ chức bao gồm các cơ quan có thẩm quyền như: Hội nghị Bộ trưởng, Đại hội đồng, các Uỷ ban chức năng và Cơ quan giải quyết tranh chấp. Giúp việc cho các cơ quan này là Ban Thư ký với hơn 600 nhân viên, đứng đầu là Tổng thư ký. Trụ sở WTO đặt tại Giơ-ne-vơ, Thụy Sỹ. Để tiếp tục thực hiện mục tiêu chung của GATT trước đây, WTO đã xác định các mục tiêu cụ thể là:  Thúc đẩy tăng trưởng thương mại hàng hóa và dịch vụ trên thế giới,  Giải quyết các bất đồng, tranh chấp thương mại giữa các nước thành viên trong khuôn khổ của hệ thống thương mại đa phương, và  Nâng cao mức sống, tạo công ăn việc làm cho người dân các nước thành viên. Ngoài ra, WTO còn có các chức năng cơ bản bao gồm:  Quản lý, giám sát và tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực thi các hiệp định của WTO. Trước khi WTO được thành lập, chỉ tồn tại duy nhất một hiệp định đa phương là GATT và hiệp định này chỉ điều chỉnh thương mại hàng hoá. Hiện
13. 11 nay, WTO có cả một hệ thống hiệp định đa phương (bắt buộc) và hiệp định nhiều bên (không bắt buộc) với phạm vi điều chỉnh được mở rộng sang cả các lĩnh vực khác như thương mại dịch vụ, các biện pháp về đầu tư liên quan đến thương mại và các khía cạnh liên quan đến thương mại của quyền sở hữu trí tuệ.  Thúc đẩy tự do hoá thương mại thông qua các cuộc đàm phán đa phương về tự do hoá thương mại.  Giải quyết tranh chấp thương mại giữa các thành viên theo các quy tắc, trình tự, thủ tục do WTO quy định. Đây là bước phát triển mới so với GATT, có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc bảo đảm tuân thủ các luật lệ của WTO cũng như sự bình đẳng giữa các thành viên.  Cung cấp hỗ trợ kỹ thuật cho các nước đang phát triển thông qua các chương trình tư vấn, đào tạo nguồn nhân lực; hợp tác với các tổ chức quốc tế khác. 1.2.1.2 Các nguyên tắc hoạt động cơ bản của WTO. Không phân biệt đối xử: đây là nguyên tắc quan trọng nhất của WTO, thể hiện qua hai chế độ là đối xử tối huệ quốc (MFN) và đối xử quốc gia (NT).  Nguyên tắc tối huệ quốc (MFN) được hiểu là nếu một nước dành cho một nước thành viên một sự đối xử ưu đãi nào đó, thì nước này cũng sẽ phải dành sự ưu đãi đó cho tất cả các nước thành viên khác.  Nguyên tắc đối xử quốc gia (NT) quy định phải dành cho hàng hoá, dịch vụ và doanh nghiệp nước ngoài sự đối xử bình đẳng như dành cho hàng hoá, dịch vụ và doanh nghiệp trong nước. WTO cho phép có ngoại lệ về đối xử MFN và NT nhưng phải theo đúng quy định của WTO. Thúc đẩy thương mại quốc tế đối với hàng hoá và dịch vụ thông qua đàm phán dỡ bỏ rào cản giữa các quốc gia: bao gồm cắt giảm thuế nhập khẩu, loại bỏ các biện pháp phi thuế, xử lý các hành vi gây lệch lạc thương mại như trợ cấp, phá giá Minh bạch hoá: bao gồm minh bạch về chính sách và minh bạch về tiếp cận thị trường. Minh bạch về chính sách yêu cầu mọi quy định có liên quan đến thương mại
14. 12 của một thành viên phải được công bố công khai, dễ tiếp cận, phù hợp với luật lệ của WTO và áp dụng thống nhất trên toàn lãnh thổ. Đồng thời, phải dành cơ hội thoả đáng cho các bên có liên quan được góp ý trong quá trình xây dựng và ban hành các quy định. Minh bạch về tiếp cận thị trường yêu cầu các thành viên nỗ lực ràng buộc mức trần cho thuế nhập khẩu và đưa ra các cam kết rõ ràng về mở cửa thị trường dịch vụ, giúp cho các doanh nghiệp có thể dự báo và hoạch định chiến lược kinh doanh. 1.2.2 Quá trình gia nhập WTO của Việt Nam Nhận rõ được sự cần thiết tham gia Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX đã khẳng định lại " . Tiếp tục mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại theo hướng đa phương hóa, đa dạng hóa, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế theo lộ trình phù hợp với điều kiện của Việt Nam và bảo đảm thực hiện những cam kết trong quan hệ song phương và đa phương . tiến tới gia nhập WTO .". Thực hiện chủ trương nêu trên, năm 1995 Việt Nam đã nộp đơn xin gia nhập WTO. 1.2.2.1 Cơ cấu tổ chức đàm phán Ngày 7/8/1998, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định thành lập Đoàn đàm phán Chính phủ về Kinh tế - Thương mại quốc tế do Đồng chí Thứ trưởng Bộ Thương mại làm Trưởng Đoàn để chuẩn bị và thực hiện các cuộc đàm phán gia nhập WTO của Việt Nam; thực hiện các cuộc đàm phán với Chính phủ nước ngoài về Hiệp định thương mại. Thành viên Đoàn đàm phán gồm các đại diện cấp Vụ các Bộ, ngành liên quan (Thương mại, Ngoại giao, Tài chính, Kế hoạch và Đầu tư, Tư pháp, Công nghiệp, Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Văn phòng Chính phủ, Ngân hàng Nhà nước .) Tháng 6/2002, Uỷ ban Quốc gia về Hợp tác Kinh tế quốc tế được kiện toàn về nhân sự, nhiệm vụ và quyền hạn. Theo đó, Uỷ ban Quốc gia về Hợp tác Kinh tế quốc tế - do một Đồng chí Phó Thủ tướng Chính phủ phụ trách về hội nhập làm Chủ tịch - được Thủ tướng Chính phủ uỷ quyền chỉ đạo trực tiếp công tác đàm phán của
15. 13 Đoàn đàm phán Chính phủ về Kinh tế - Thương mại quốc tế; Điều phối, đôn đốc việc triển khai thực hiện các công việc thuộc nghĩa vụ, quyền lợi của Việt nam nhằm thực hiện các kết quả đàm phán đã được phê duyệt . Về phía Ngân hàng Nhà nước, Ban Lãnh đạo đã phân công Vụ Hợp tác Quốc tế là Vụ đầu mối trong hội nhập quốc tế cử đại diện trực tiếp tham gia Đoàn đàm phán Chính phủ, chịu trách nhiệm đàm phán về các vấn đề liên quan đến lĩnh vực ngân hàng. Trong quá trình đàm phán gia nhập WTO, Vụ Hợp tác Quốc tế đã giữ vai trò chính trong việc soạn thảo các cam kết, xây dựng phương án đàm phán dựa trên các kiến nghị, đề xuất của các Vụ chức năng (Các Ngân hàng, Chính sách tiền tệ, Quản lý Ngoại hối, Pháp chế, Chiến lược Phát triển ngân hàng .), đồng thời, tiến hành các hoạt động hỗ trợ đẩy nhanh quá trình xây dựng pháp luật thực hiện cam kết gia nhập như: Xây dựng Chương trình Hành động về Hội nhập Kinh tế Quốc tế trong lĩnh vực ngân hàng; Làm đầu mối rà soát các văn bản pháp luật theo các cam kết gia nhập; Làm đầu mối xây dựng Chương trình hành động của ngành ngân hàng thực hiện các cam kết gia nhập WTO 1.2.2.2. Tóm tắt tiến trình đàm phán của Việt Nam Tháng 7/1994, Việt Nam được công nhận là quan sát viên của GATT. Ngày 4/1/1995, WTO tiếp nhận đơn xin gia nhập của Việt Nam. Ngày 31/1/1995, Ban Công tác về việc Việt Nam gia nhập WTO được thành lập. Đàm phán đa phương: Phiên họp đầu tiên của Ban Công tác được tổ chức vào tháng 7/1998. Tới Phiên 7 (tháng 12/2003), Ban Công tác ghi nhận Việt Nam đã hoàn thành cơ bản quá trình minh bạch hoá và thống nhất giao Ban Thư ký dự thảo tài liệu Những yếu tố cơ bản của Báo cáo của Ban Công tác. Phiên 9 (tháng 12/2004) đánh dấu một mốc quan trọng trong tiến trình đàm phán đa phương. Tại phiên này, ta chính thức cam kết sẽ tuân thủ về cơ bản toàn bộ các hiệp định của WTO ngay từ thời điểm gia nhập và đồng ý đẩy nhanh tiến độ xây dựng pháp luật để thực thi các cam kết. Trên cơ sở đó, Ban Công tác bắt đầu xem xét Dự thảo ban đầu của Báo cáo gia nhập.
16. 14 Trong 2 năm 2005 và 2006, trên cơ sở các cam kết mang tính xây dựng của ta và được sự hỗ trợ của kết quả đàm phán song phương, Ban Công tác đã tiến hành thêm 4 phiên họp chính thức và một số phiên không chính thức để hoàn tất Báo cáo gia nhập. Tới Phiên 13 (9-13/10/2006), ta và các đối tác thoả thuận được các chi tiết cuối cùng của bản Báo cáo. Tại Phiên 14 (26/10/2006), phiên cuối cùng, Ban Công tác đã thông qua toàn bộ các văn kiện gia nhập của Việt Nam để trình lên Đại hội đồng WTO xem xét. Đàm phán song phương: Tháng 1/2002, ta gửi các Bản chào ban đầu về hàng hoá và dịch vụ tới các thành viên có yêu cầu đàm phán song phương. Bản chào này thiếu sức thuyết phục vì khi đó ta chưa thừa nhận nguyên tắc phải cam kết và thực hiện Hiệp định Thương mại Song phương (BTA) cho tất cả các thành viên WTO. Bản chào thứ hai và thứ ba sau đó, do vẫn giữ nguyên cách tiếp cận, cũng không thành công trong việc đưa đàm phán đi vào thực chất. Tháng 4/2004, ta đưa ra bản chào thứ tư (Bản chào 4) với những cam kết đột phá. Trong đó, về dịch vụ, ta tuân thủ hoàn toàn nguyên tắc ngang bằng với BTA và đưa ra một số cam kết mới so với BTA. Bản chào 4 đã tạo được sự quan tâm của các đối tác. Đàm phán ngay lập tức đi vào thực chất và có tiến triển rất tích cực. Công tác vận động đàm phán được đẩy mạnh trên tất cả các diễn đàn đa phương (ASEAN, APEC, ASEM .) và trong các cuộc tiếp xúc song phương của lãnh đạo Đảng và Nhà nước. Tháng 10/2004, nhân Hội nghị Thượng đỉnh ASEM tại Hà Nội, ta đã tạo được bước đột phá bằng việc kết thúc đàm phán song phương với Liên minh Châu Âu (EU). Sau đó, nhân chuyến thăm Mỹ La-tinh của Chủ tịch nước, ta kết thúc thêm với 3 nước là Bra-xin, Ac-hen-ti-na và Chi-lê. Cũng trong tháng 10/2004, ta có phiên đàm phán đầu tiên và thực chất với nước ngoài tại Washington. Năm 2005 là năm bản lề của đàm phán song phương thể hiện qua việc Việt Nam lần lượt kết thúc đàm phán với nhiều đối tác lớn như Hàn Quốc, Nhật Bản,
17. 15 Canađa, Trung Quốc, Thụy Sỹ, Nauy, Ấn Độ, Đài Loan. Tổng cộng đến cuối năm 2005, ta kết thúc được đàm phán song phương với 20 đối tác. Sang đầu năm 2006, ta kết thúc đàm phán với Niu Dilân, ngay sau đó là Úc và các nước Mỹ La-tinh còn lại. Ngày 13/5/2006, tại phiên đàm phán thứ 13 tại Washington, ta đạt được thoả thuận song phương với đối tác nước ngoài cuối cùng. Tổng cộng, Việt Nam đã qua đàm phán với 28 thành viên WTO. Sau gần 12 năm đàm phán, ngày 7/11/2006, Việt Nam đã chính thức trở thành thành viên thứ 150 của WTO và ngày 1/1/2007, Nghị định thư về việc gia nhập Hiệp định thành lập WTO của Việt Nam bắt đầu có hiệu lực. Công tác xây dựng pháp luật phục vụ đàm phán: Theo quy định của Hiệp định WTO, Ban Công tác yêu cầu ta, như tất cả các nước xin gia nhập khác, phải đưa ra Chương trình xây dựng pháp luật để thực hiện các cam kết gia nhập WTO. Chương trình xây dựng pháp luật của Việt Nam được trình ra Ban Công tác lần đầu tiên vào tháng 6/2000. Ngày 14/6/2005, Quốc hội ra Nghị quyết số 42/2005/QH11 về việc điều chỉnh Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh năm 2005, trong đó ưu tiên đẩy nhanh tiến độ ban hành văn bản phục vụ tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế và đàm phán gia nhập WTO. Nhờ có nỗ lực này, đến Phiên 12 (7/2006), 25 trong số 26 văn bản cam kết trong Chương trình đã được ban hành, chỉ còn lại Bộ luật Thi hành án hiện tại đang được Quốc hội xem xét, thông qua. 1.3 Các cam kết của Việt Nam trong lĩnh vực ngân hàng khi gia nhập WTO. Văn bản pháp lý điều chỉnh hoạt động thương mại dịch vụ giữa các nước thành viên WTO là Hiệp định chung về Thương mại Dịch vụ (GATS). Đàm phán mở cửa thị trường dịch vụ trong khuôn khổ Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) được tiến hành theo các nguyên tắc của GATS. Dựa trên những nguyên tắc này, các quốc gia hay vùng lãnh thổ chưa là Thành viên WTO tiến hành đàm phán mở cửa thị trường với các Thành viên WTO căn cứ theo yêu cầu đàm phán mà các Thành viên này đưa ra. Kết quả đàm phán cuối cùng được thể hiện trong lộ trình cam kết của quốc gia hay vùng lãnh thổ xin gia nhập. Lộ trình cam kết này được GATS gọi
18. 16 là Biểu cam kết cụ thể về Thương mại Dịch vụ (xin gọi tắt là Biểu cam kết dịch vụ). Theo phân loại của GATS, lĩnh vực ngân hàng thuộc dịch vụ tài chính. 1.3.1 Giải thích biểu cam kết 1.3.1.1 Nội dung của Biểu cam kết dịch vụ Biểu cam kết dịch vụ gồm 3 phần: cam kết chung, cam kết cụ thể và danh mục các biện pháp miễn trừ đối xử tối huệ quốc (MFN). Phần cam kết chung bao gồm các nội dung cam kết được áp dụng cho tất cả các dịch vụ đưa vào Biểu cam kết dịch vụ. Phần này chủ yếu đề cập tới những vấn đề kinh tế - thương mại tổng quát như các quy định về chế độ đầu tư, hình thức thành lập doanh nghiệp, thuê đất, các biện pháp về thuế, trợ cấp cho doanh nghiệp trong nước v.v Phần cam kết cụ thể bao gồm các nội dung cam kết được áp dụng cho từng dịch vụ đưa vào Biểu cam kết dịch vụ. Điều này có nghĩa là đối với mỗi dịch vụ trong Biểu cam kết sẽ có nội dung cam kết cụ thể áp dụng cho dịch vụ đó, chẳng hạn như các cam kết về dịch vụ ngân hàng, về dịch vụ bảo hiểm, viễn thông hoặc về dịch vụ vận tải. Nội dung cam kết thể hiện mức độ mở cửa thị trường đối với từng dịch vụ cho các nhà cung cấp dịch vụ nước ngoài. Danh mục các biện pháp miễn trừ đối xử tối huệ quốc liệt kê các biện pháp được duy trì để bảo lưu việc vi phạm nguyên tắc MFN đối với những dịch vụ có duy trì biện pháp miễn trừ. Theo quy định của GATS, một thành viên được vi phạm nguyên tắc MFN nếu thành viên đó đưa biện pháp vi phạm vào danh mục các biện pháp miễn trừ đối xử tối huệ quốc và được các thành viên WTO chấp thuận. 1.3.1.2. Cấu trúc của Biểu cam kết dịch vụ Biểu cam kết dịch vụ gồm 4 cột: i) cột mô tả ngành/phân ngành; ii) cột hạn chế về tiếp cận thị trường; iii) cột hạn chế về đối xử quốc gia và iv) cột cam kết bổ sung. Cột mô tả ngành/phân ngành thể hiện tên dịch vụ cụ thể được đưa vào cam kết. Theo danh mục phân loại ngành dịch vụ của Ban Thư ký WTO, có tất cả 11
19. 17 ngành và 155 phân ngành dịch vụ được các thành viên WTO tiến hành đàm phán. Mỗi ngành hoặc phân ngành trong danh mục phân loại được xác định tương ứng với mã số của Bảng phân loại sản phẩm trung tâm (CPC). Kiểu xác định này cũng tương tự như xác định mã phân loại hàng hoá (HS) trong biểu thuế xuất nhập khẩu. Cột hạn chế về tiếp cận thị trường liệt kê các biện pháp duy trì đối với các nhà cung cấp dịch vụ nước ngoài. GATS quy định 6 loại biện pháp hạn chế bao gồm: 1) hạn chế về số lượng nhà cung cấp dịch vụ; 2) hạn chế về tổng giá trị của các giao dịch hoặc tài sản; 3) hạn chế về tổng số hoạt động dịch vụ hoặc số lượng dịch vụ cung cấp; 4) hạn chế về số lượng lao động; 5) hạn chế hình thức thành lập doanh nghiệp; 6) hạn chế góp vốn của nước ngoài. Biểu cam kết nào liệt kê càng nhiều biện pháp nói trên thì mức độ mở cửa thị trường cho các nhà cung cấp dịch vụ nước ngoài càng chặt chẽ. Cột hạn chế về đối xử quốc gia liệt kê các biện pháp nhằm duy trì sự phân biệt đối xử giữa nhà cung cấp dịch vụ trong nước với nhà cung cấp dịch vụ nước ngoài. Biểu cam kết nào liệt kê càng nhiều biện pháp trong cột hạn chế về đối xử quốc gia thì sự phân biệt đối xử giữa các nhà cung cấp dịch vụ trong nước với các nhà cung cấp dịch vụ nước ngoài càng lớn. Cột cam kết bổ sung liệt kê các biện pháp ảnh hưởng đến hoạt động cung cấp và tiêu dùng dịch vụ nhưng không thuộc về hạn chế tiếp cận thị trường hay hạn chế về đối xử quốc gia. Cột này mô tả những quy định liên quan đến trình độ, tiêu chuẩn kỹ thuật, các yêu cầu hoặc thủ tục về việc cấp phép v.v 1.3.1.3. Các phương thức cung cấp dịch vụ GATS quy định 4 phương thức cung cấp dịch vụ, bao gồm: 1) cung cấp qua biên giới; 2) tiêu dùng ngoài lãnh thổ; 3) hiện diện thương mại; 4) hiện diện thể nhân. Phương thức cung cấp qua biên giới (gọi tắt là Phương thức 1) là phương thức theo đó dịch vụ được cung cấp từ lãnh thổ của một thành viên này sang lãnh thổ của một thành viên khác. Ví dụ, việc cung cấp dịch vụ cho vay, nhận tiền gửi
20. 18 cho các tổ chức, cá nhân ở nước ngoài của các tổ chức tín dụng Việt nam hoặc ngược lại vv. Phương thức tiêu dùng ngoài lãnh thổ (gọi tắt là Phương thức 2) là phương thức theo đó người tiêu dùng của một thành viên di chuyển sang lãnh thổ của một thành viên khác để tiêu dùng dịch vụ. Ví dụ, người Việt nam ra nước ngoài sử dụng các dịch vụ tài chính ở nước ngoài cho các mục đích du lịch, học tập, chữa bệnh vv Phương thức hiện diện thương mại (gọi tắt là Phương thức 3) là phương thức theo đó nhà cung cấp dịch vụ của một thành viên thiết lập các hình thức hiện diện như công ty 100% vốn nước ngoài, công ty liên doanh, chi nhánh v.v trên lãnh thổ của một thành viên khác để cung cấp dịch vụ. Ví dụ, ngân hàng nước ngoài thiết lập chi nhánh hoặc ngân hàng 100% vốn nước ngoài để hoạt động kinh doanh tại Việt nam. Phương thức hiện diện thể nhân (gọi tắt là Phương thức 4) là phương thức theo đó thể nhân cung cấp dịch vụ của một thành viên di chuyển sang lãnh thổ của một thành viên khác để cung cấp dịch vụ. Ví dụ, các nhà quản lý, chuyên gia nước ngoài sang Việt nam làm việc tại các chi nhánh ngân hàng nước ngoài hoạt động tại Việt nam. 1.3.1.4. Mức độ cam kết Do các điều kiện được sử dụng trong Biểu cam kết của mỗi thành viên sẽ tạo ra các cam kết có tính ràng buộc pháp lý nên việc thể hiện có hay không có các hạn chế về tiếp cận thị trường hay đối xử quốc gia phải thống nhất và chính xác. Phụ thuộc vào mức độ hạn chế mà mỗi thành viên có thể đưa ra, thường có bốn trường hợp sau: Cam kết toàn bộ: Các thành viên không đưa ra bất cứ hạn chế nào về tiếp cận thị trường hay đối xử quốc gia đối với một hoặc nhiều dịch vụ hay đối với một hoặc nhiều phương thức cung cấp dịch vụ. Khi đó, các thành viên sẽ thể hiện trong Biểu cam kết của mình ký hiệu “Không hạn chế” vào các cột thích hợp của Biểu