Tiến Sĩ Đối chiếu đặc điểm diễn ngôn của khẩu hiệu tiếng Anh và tiếng Việt

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2015
MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU i
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1
1.1.1. Khẩu hiệu 1
1.1.2. Diễn ngôn và phân tích diễn ngôn 12
1.2. Những cơ sở lý luận chủ yếu và liên quan được áp dụng để phân tích diễn ngôn khẩu hiệu 14
1.2.1. Những luận điểm cơ bản của Lý thuyết phân tích diễn ngôn phê phán (Critical Discourse Analysis - CDA) 15
1.2.2. Những căn cứ ngôn ngữ học của việc Phân tích Diễn ngôn Phê phán 20
1.2.3. Một vài cơ sở lý luận liên quan khác để phân tích và so sánh - đối chiếu diễn ngôn khẩu hiệu 26
1.3. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 30
1.3.1. Về khẩu hiệu quảng cáo 30
1.3.2. Về khẩu hiệu chính trị - xã hội 33
1.4. Tiểu kết chương 1 35
CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA DIỄN NGÔN KHẨU HIỆU CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI TIẾNG ANH DUỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT PHÂN TÍCH DIỄN NGÔN PHÊ PHÁN 37
2.1. Đặt vấn đề 37
2.2. Khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh – một số vấn đề chung 38
2.2.1. Bối cảnh xã hội của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh 38
2.2.2. Nội dung chủ đề của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh 39
2.2.3. Khẩu hiệu chính trị - xã hội - đối tượng nghiên cứu của CDA 41
2.3. Những đặc điểm sử dụng từ ngữ của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh theo quan điểm của Lý thuyết phân tích diễn ngôn phê phán 42
2.3.1. Giá trị kinh nghiệm của từ ngữ 42
2.3.2. Giá trị quan hệ của từ ngữ 51
2.3.3. Giá trị biểu cảm của từ ngữ 55
2.3.4 Sử dụng biện pháp ẩn dụ 57
2.4. Những đặc điểm cấu trúc ngữ pháp của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh theo quan điểm của Lý thuyết Phân tích Diễn ngôn phê phán 62
2.4.1. Giá trị kinh nghiệm của các hiện tượng ngữ pháp 62
2.4.2. Giá trị quan hệ của ngữ pháp 67
2.4.3. Giá trị biểu cảm của ngữ pháp 70
2.4.4. Đặc điểm liên kết câu/ mệnh đề 72
2.5. Các đặc điểm cấu trúc diễn ngôn 75
2.5.1. Độ dài văn bản của diễn ngôn khẩu hiệu 75
2.5.2. Tính mạch lạc của diễn ngôn khẩu hiệu 76
2.5.3 Cấu trúc tổ chức vi mô của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh 80
2.6. Tiểu kết chương 2 81
CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA DIỄN NGÔN KHẨU HIỆU CHÍNH TRỊ-XÃ HỘI TIẾNG VIỆT DUỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT PHÂN TÍCH DIỄN NGÔN PHÊ PHÁN 82
3.1. Đặt vấn đề 82
3.2. Khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt – một số vấn đề chung 82
3.2.1. Bối cảnh xã hội của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt 82
3.2.2. Nội dung chủ đề của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt 83
3.3. Những đặc điểm sử dụng từ ngữ của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt theo quan điểm của Lý thuyết Phân tích Diễn ngôn phê phán 85
3.3.1. Giá trị kinh nghiệm của từ ngữ 85
3.3.2. Giá trị quan hệ của từ ngữ 95
3.3.3. Giá trị biểu cảm của từ ngữ 98
3.3.4. Sử dụng biện pháp ẩn dụ 98
3.4. Những đặc điểm cấu trúc ngữ pháp của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt theo quan điểm của Lý thuyết Phân tích Diễn ngôn phê phán 100
3.4.1. Giá trị kinh nghiệm của các hiện tượng ngữ pháp 100
3.4.2. Giá trị quan hệ của ngữ pháp 104
3.4.3. Giá trị biểu cảm của ngữ pháp 106
3.4.4. Đặc điểm liên kết câu/ mệnh đề 108
3.5. Các đặc điểm cấu trúc diễn ngôn 111
3.5.1. Độ dài văn bản của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội 111
3.5.2. Tính mạch lạc của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội 112
3.5.3. Cấu trúc tổ chức vi mô của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội 115
3.6. Tiểu kết chương 3 116
CHƯƠNG 4: SO SÁNH ĐỐI CHIẾU CÁC ĐẶC ĐIỂM DIỄN NGÔN CỦA KHẨU HIỆU CHÍNH TRỊ-XÃ HỘI TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT 117
4.1. Đặt vấn đề 117
4.2. Những đặc điểm tương đồng của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh (viết tắt KHTA) và khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt (viết tắt KHTV) 118
4.2.1. Chủ đề 118
4.2.2. Từ ngữ 119
4.2.3. Cấu trúc ngữ pháp 119
4.2.4. Cấu trúc diễn ngôn 120
4.3. Những đặc điểm khác biệt của diễn ngôn KHTA và KHTV 121
4.3.1. Phương thức sử dụng 121
4.3.2. Chủ đề 123



4.3.3. Từ ngữ 127
4.3.4. Cấu trúc ngữ pháp 132
4.3.5. Cấu trúc diễn ngôn 140
4.4 Tiểu kết chương 4 143
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ 144
Kết luận 144
Đề nghị 147
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong xã hội hiện đại, ngôn ngữ được sử dụng để phát huy tối đa các chức năng giao tiếp. Ở những nơi những lúc cần sự tác động đến suy nghĩ, thái độ và hành vi của người tham gia giao tiếp, khẩu hiệu được dùng để cung cấp thông tin, vận động hay thuyết phục người khác. Khẩu hiệu là những thông điệp được soạn thảo với độ chính xác và ý nghĩa biểu cảm của từ ngữ rất cao, với sự lựa chọn cấu trúc ngữ pháp rất tinh tế, gọn nhẹ và với những cấu trúc văn bản phù hợp với ngữ cảnh giao tiếp. Ngôn ngữ sử dụng trong khẩu hiệu được yêu cầu đạt đến độ chuyển tải ý nghĩa cao và tron vẹn. Khẩu hiệu có mục đích hướng dẫn mọi người thực hiện những hành vi giao tiếp một cách chính xác và đúng yêu cầu, cảnh báo trước những tình huống nguy hiểm, hoặc để thông báo những thay đổi, thông tin mới, cung cấp cho mọi người những thông tin cần thiết trong những tình huống cụ thể, và để thuyết phục, vận động mọi người thực hiện một công việc hoặc thay đổi một hành vi, thói quen nào đó. Khẩu hiệu vì thế đóng vai trò quan trọng trong đời sống giao tiếp của xã hội văn minh, đặc biệt là ở nơi công cộng, có sự tham gia giao tiếp của nhiều người. Vì tính chất, phạm vi sử dụng và mục đích của khẩu hiệu khá đa dạng, khái niệm khẩu hiệu được chọn để nghiên cứu trong đề tài luận án này được giới hạn là khẩu hiệu chính trị - xã hội (KH CT-XH) – vấn đề sẽ được định nghĩa và phân tích cụ thể hơn trong các trang chính luận của luận án này.
Ở Việt Nam, trong thời kì kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, cũng như trong giai đoạn đổi mới hiện nay, vai trò của KH CT-XH đã được khẳng định trong chức năng tác động, dẫn dắt, huy động sức mạnh của thể chế và động viên nguồn lực của toàn dân vì sự nghiệp chung. Bên cạnh đó, quan sát các KH CT-XH được dùng trong các xã hội nói tiếng Anh (tiêu biểu là xã hội Mỹ), chúng tôi nhận thấy cho dù thể chế chính trị có khác nhau, nhưng việc sử dụng khẩu hiệu cũng có những nét chung, bên cạnh những nét khác biệt mang tính đặc thù ngôn ngữ, văn hóa, và cả cách tư duy. Những điểm tương đồng và khác biệt trong việc sử dụng loại văn bản đặc biệt này được thể hiện trong các chiến lược dùng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp hay cấu trúc diễn ngôn và đặc biệt là kết quả đó còn xuất phát từ những nguyên nhân khác biệt hay tương đồng về văn hóa, chính trị, xã hội. Việc chọn hay không chọn một số từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp, các kiểu phát ngôn trong từng tình huống cụ thể đã giúp cho người phát ngôn khẩu hiệu KH CT-XH ở mỗi nền văn hóa thể hiện thái độ, tư tưởng và những ý đồ phát ngôn khác nhau. Riêng về địa hạt ngôn ngữ học, trong vài thập kỷ qua, khi mà chủ nghĩa cấu trúc luận đang dần bị thay thế bởi đường hướng nghiên cứu mới là chức năng luận với các đại diện như phân tích diễn ngôn, dụng học, ngôn ngữ học tri nhận, ngôn ngữ học xã hội , quan hệ giữa ngôn ngữ và tư tưởng, tri thức, thái độ, khả năng tri nhận của con người đã dần được quan tâm và nhanh chóng trở thành những lĩnh vực nghiên cứu thú vị. Phân tích diễn ngôn phê phán, một đường hướng phân tích diễn ngôn giúp bộc lộ các mối quan hệ xã hội và hệ tư tưởng của người phát ngôn đã thổi một luồng gió mới vào trong nghiên cứu ngôn ngữ học, đặc biệt là việc đường hướng nghiên cứu này thừa nhận vai trò của ngôn ngữ trong cơ cấu quan hệ quyền lực trong xã hội và góp phần chứng minh ngôn ngữ là một thực tiễn xã hội. Khuynh hướng này đã tạo cảm hứng cho chúng tôi bắt tay vào nghiên cứu diễn ngôn khẩu hiệu KH CT-XH trên cơ sở sử dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn phê phán.
Ngoài ra, cho đến thời điểm hiện tại tuy đã có một số công trình nghiên cứu trong và ngoài nước phân tích, đối chiếu khẩu hiệu quảng cáo hoặc nghiên cứu về KH CT-XH nhưng hầu hết chỉ tập trung vào một lĩnh vực cụ thể; hoặc hướng nghiên cứu chỉ dừng lại ở liệt kê, mô tả định lượng, hoặc phân tích theo đường hướng ngữ pháp truyền thống. Thực tế cho thấy vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào đi theo hướng phân tích các KH CT-XH trên cơ sở phân tích diễn ngôn (thể loại diễn ngôn chính trị - xã hội) theo đường hướng phân tích diễn ngôn phê phán, và chưa có công trình nào đi sâu phân tích cách mà những tập quán xã hội tác động vào ngôn ngữ KH CT-XH.
Với những lý do trên đây, tôi mong muốn tiến hành nghiên cứu đề tài “Đối chiếu đặc điểm diễn ngôn của khẩu hiệu tiếng Anh và tiếng Việt” (Tên tiếng Anh là “A contrastive analysis of discourse features of slogans in English and Vietnamese”) để thực hiện luận án tiến sĩ của mình.
2. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm sáng tỏ các đặc điểm diễn ngôn của KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt; tìm ra sự tương đồng và những khác biệt trong các chiến lược sử dụng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn giữa KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt; góp phần chứng minh diễn ngôn là một tập quán xã hội và còn là sự thể hiện của các mặt xã hội đó; giúp những cơ quan, tổ chức hay cá nhân thiết kế KH CT-XH có những chiến lược xây dựng các khẩu hiệu đúng, thuyết phục vừa mang tính khoa học, vừa mang tính nghệ thuật và có giá trị giao tiếp cao.
3. Nhiệm vụ của luận án
Luận án đặt ra những nhiệm vụ sau:
+ Xác lập khái niệm khẩu hiệu chính trị - xã hội và các nội hàm của khái niệm này để làm cơ sở cho việc nghiên cứu.
+ Mô tả một cách hệ thống các đặc điểm ngôn ngữ của khẩu hiệu chính trị - xã hội KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt, sử dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn theo đường hướng phân tích diễn ngôn phê phán. Các đặc điểm sử dụng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn của KH CT-XH sẽ được phân tích theo khung lý thuyết ngữ pháp chức năng hệ thống trên cơ sở các siêu chức năng của ngôn ngữ để chứng minh rằng diễn ngôn KH CT-XH là một thực tiễn xã hội và là công cụ để thể hiện tư tưởng, thái độ, thực thi quyền lực của người phát ngôn. Đây cũng chính là nền tảng của nội dung nghiên cứu.
+ So sánh - đối chiếu KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt để tìm ra những tương đồng và khác biệt trong chiến lược sử dụng. Trên cơ sở đó, luận án đặt mục tiêu giải thích một số nguyên nhân của sự tương đồng và khác biệt trên cơ sở các điều kiện lịch sử, chính trị, văn hóa xã hội của mỗi quốc gia, cũng nhằm chứng minh rằng do các điều kiện khác nhau về chính trị, văn hóa, xã hội và các tập quán, thói quen của hai nền văn hóa Đông - Tây mà các phát ngôn khẩu hiệu của hai ngôn ngữ có những khác biệt nhất định.
+ Trình bày những nhận xét tổng quát mang tính lý luận về vấn đề nghiên cứu và những kết luận rút ra từ kết quả nghiên cứu của luận án.
Trên cơ sở các nhiệm vụ trên, luận án tập trung làm rõ các câu hỏi nghiên cứu như sau:
(1) Khẩu hiệu CT-XH tiếng Anh có những đặc điểm từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn nào?
(2) Khẩu hiệu CT-XH tiếng Việt có những đặc điểm từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn nào?
(3) Khẩu hiệu CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt có những điểm tương đồng và khác biệt nào trong đặc điểm diễn ngôn? Nguyên nhân của những tương đồng và dị biệt đó là gì?