Tài liệu định kiến

ĐỊNH KIẾN

C. George Boeree

Nguyễn Hồng Trang

KHUÔN MẪU

Chúng ta có ví dụ kịch bản về việc sử dụng sự tương phản trong dự đoán con người với
xu hướng sử dụng các khuôn mẫu. Khuôn mẫu[1] là một loạt các đặc điểm bất di bất dịch
và tương đối đơn giản được áp dụng một cách kiên định đối với một số nhóm người: Đàn
ông là những kẻ hiếu chiến và có khát vọng tình dục quá độ; Đàn bà thường yếu đuối và
nói nhiều; Những người béo thường vui vẻ và lười biếng; Người Hà Lan thường rất sạch
nhưng bần tiện.

Rập khuôn là một phần bình thường thuộc chức năng của chúng ta -- đơn giản hóa mọi
thứ chút ít giúp chúng ta nắm được tất cả những sự phức tạp của đời sống xã hội. Sẽ ổn
nếu như thực tế vẫn là trọng tài phân xử cuối cùng của sự thật. Nhưng không phải điều
này lúc nào cũng đúng. Dưới đây là một vài cạm bẫy tiềm năng:

1. Khái quát hóa tổng quát[2]: Lấy những đặc điểm gắn liền với một nhóm và gán chúng
vào một cá nhân cụ thể trong nhóm đó. Một thành viên của một nhóm không nhất thiết
phải phản ánh những đặc điểm liên quan đến nhóm đó, thậm chí nếu như những đặc điểm
đó có chính xác. Các vy phạm không cần phải được gắn một cách triệt để; các chuẩn mực
là điều hư cấu. Tác giả của các bạn là một người mập mạp, bởi thế xin các bạn hãy cho
phép tôi được lấy những người béo ra làm ví dụ: Chúng ta có lý do xác đáng để tin rằng
những người béo là những người chậm chạp. Nhưng tôi đã từng gặp những người béo có
thể thắng đậm những người gầy trên sân quần vợt! Làm sao bạn có thể bị từ chối không
được nhận vào làm chỉ bởi vì ngoại hình của bạn nói với người sử dụng lao động rằng
bạn sẽ làm việc không có hiệu quả?

2. Khái quát hóa vội vã[3]: Lấy những đặc điểm gắn liền với một người và cho rằng
chúng đúng với tất cả các thành viên trong nhóm của anh ta hay cô ta. Chúng ta thường
xây dựng các khuôn mẫu của mình dựa trên những cơ sở mỏng manh, nông cạn nhất,
chẳng hạn như:

Thông tin nghe được từ người khác: Rất nhiều, nếu không muốn nói là hầu hết các hình
mẫu được xây dựng trên điều mà chúng ta nghe người khác nói -- gia đình, thầy cô giáo,
bạn bè, phương tiện truyền thông của chúng ta, v.v .-- những người này có thể, trên thực
tế lại nghe được từ những người khác. Ví dụ, bạn có khuôn mẫu về người Ả Rập từ đâu?
Bạn đã từng thực sự gặp một người Ả Rập chưa? Nếu bạn đã biết họ, thì bạn biết họ rõ
đến mức độ nào?

Thông tin đã lỗi thời: Thậm chí nếu những thông tin nghe được từ người khác chứa đựng
đôi chút sự thật, thì nó có thể được dựa trên những trải nghiệm có từ rất lâu rồi. Liệu
những người Ả Rập còn -- hay liệu họ có -- sống trong những túp lều nữa không? Hay đó
chỉ là những điều bạn đã nhìn thấy trong những thước phim cũ? Nhiều khuôn mẫu được
bắt rễ từ lòng căm ghét đối với những nhóm người định cư cách đây 100 năm hay lâu hơn
thế.

Những ví dụ hạn chế: Khuôn mẫu là những thông tin nghe được từ người khác hay được
dựa trên trải nghiệm cá nhân, nó cũng có thể được xây dựng dựa trên những trải nghiệm
hạn chế đối với những nhóm ta chưa thực sự hiểu rõ. Nếu bạn đã thực sự gặp một số
người Ả Rập, thì bạn gặp được bao nhiêu người, và liệu họ có thể đại diện cho tất cả
những người Ả Rập hay không?

Hay lấy đồ ăn Ý ra làm ví dụ: Hầu hết người Mỹ cho rằng đồ ăn của Ý gồm có mì sợi,
dầu ô-liu, và nước sốt cà chua; nhưng trên thực tế phần lớn đồ ăn của Ý là bánh mỳ, cá,
bơ và nước sốt trắng. Hầu hết những người Ý nhập cư đến Mỹ đều đến từ miền Nam Ý,
và đó là ví dụ về cách thức nấu ăn mà họ quen.

Tính chất mạnh: Điều gì là đáng chú ý nhất về một nhóm, điều gì khiến chúng khác biệt
hơn so với bản thân chúng ta hay những người khác thì thường được xem xét một cách
sai lầm là bình thường. Người Ả Rập là những người giàu có nhờ dầu mỏ, người Hà
Lan đi những đôi giày bằng gỗ, thổ dân da đỏ mặc những đồ bằng lông . tất cả những
điều này là ngoại lệ, nhưng bởi vì chúng đặc biệt, nên chúng dễ dàng được chúng ta nghi
nhớ.

Những người ở quần đảo Pô-li-nê-di là những người dâm dục, người Nhật cực kỳ lịch sự
. thậm chí ngay cả khi các đặc điểm đó chứa đựng một phần nhất định sự thật thì chúng
thường che giấu những đặc điểm khác, những đặc điểm cũng đúng tương tự. Ví dụ, người
ở quần đảo Pô-li-nê-đi có một số quy định khá nghiêm khắc về sự vừa phải, điều độ, và
người Nhật Bản có thể rất thẳng tính, thậm chú hung dữ khi làm việc với những người
ngoài.

3. Những kết luận không công bằng[4]: Chúng ta bổ sung thông tin mà những thông tin
đó không hay đã không có ở đó. Các kết luận từ những quan sát mà chúng ta có thể đưa
ra trong xã hội riêng của chúng ta có thể hoàn toàn không liên quan gì khi chúng ta nhìn
vào xã hội khác. Ví dụ, trong xã hội của chúng ta, tắm một lần một tuần được coi là bẩn,
và bẩn được xem là hành động phản xã hội, và phản xã hội là rất, rất xấu. Nhưng liệu
chúng ta có quyền đưa ra những sự suy diễn như thế không? Liệu bẩn có nghĩa là xấu
không? Một số nền văn hóa coi chúng ta là hơi bẩn: Ví dụ, người Nhật Bản lau rửa bản
thân sạch sẽ trước khi bước vào bồn tắm. Hay lấy một ví dụ khác, ở ngoại ô quần áo rách
rưới có thể có nghĩa là mắc chứng bệnh tâm thần, nhưng ở nơi khác nó có nghĩa là nghèo
khổ.

Những kết luận không công bằng thường bắt nguồn từ sự thiếu hiểu biết: Chúng ta ít khi
có tất cả những thông tin mà chúng ta cần để hiểu nhóm người khác. Thường có những lý
do cho những hành vi cư xử kỳ dị, những lý do này khiến cho những hành vi đó ít kỳ dị
hơn. Ví dụ, ở một số quốc gia, họ không có nhiều nước và sự khô ráo làm bay hơi hầu hết
mồ hôi của chúng ta. Ở những nước nghèo, đường ống dẫn nước và nước sạch không có
mấy. Ở những nước hàn đới, việc tắm là hết sức nguy hiểm. Chúng ta quên mất rằng ông