Tiến Sĩ Điều tra cây thuốc và các bài thuốc của đồng bài dân tộc Thái, huyện Quế Phong,Tỉnh Ng

ii



LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình thực hiện đề tài “ Điều tra cây thuốc và các bài thuốc của
đồng bào dân tộc Thái, huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An, nhằm bảo tồn tri thức
bản địa và định hướng phát triển tài nguyên rừng bên vững”, tôi đã nhận được
rất nhiều sự giúp đỡ của các nhà khoa học, các thầy cô giáo, tập thể Ban Lãnh
đạo Khoa Sinh học, Phòng Sau đại học Trường Đại học Vinh, các thầy giáo, cán
bộ Viện Sinh thái Tài nguyên Sinh vật, Viện Dược liệu. Tôi xin bày tỏ lòng biết
ơn chân thành về sự giúp đỡ quý báu đó.
Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TSKH. Nguyễn Nghĩa
Thìn, PGS.TS Phạm Hồng Ban, những thầy giáo trực tiếp hướng dẫn và chỉ bảo
tôi hoàn thành luận án này.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo Nghệ
An, các đồng nghiệp nơi tôi đang công tác, gia đình và bạn bè , đã tạo điều kiện,
khích lệ, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.
Xin trân trọng cảm ơn.











iii



MỤC LỤC
MỞ ĐẦU . . 1
1. Tính cấp thiết của đề tài luận án . 1
2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án 2
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án .2
3.1. Ý nghĩa khoa học . 2
3.2. Ý nghĩa thực tiễn .2
4. Những điểm mới của luận án . 2
Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU 5
1.1.Tình hình nghiên cứu, sử dụng và bảo tồn cây thuốc .5
1.1.1. Tình hình nghiên cứu về cây thuốc . 5
1.1.2. Vấn đề trồng bảo tồn cây thuốc trên thế giới. .9
1.2. Tình hình nghiên cứu, sử dụng và bảo tồn cây thuốc ở Việt Nam .9
1.2.1. Tình hình nghiên cứu về cây thuốc 10
1.2.2.Tình hình điều tra, đánh giá, trồng bảo tồn .12
1.3. Tình hình nghiên cứu cây thuốc ở Nghệ An . 16
1.4. Tình hình nghiên cứu, sử dụng cây thuốc ở huyện Quế Phong .20
1.5. Điều kiện tự nhiên và xã hội huyện Quế Phong 23
1.5.1. Vị trí địa lý 24
1.5.2. Diện tích, khí hậu .25
1.5.3 Điều kiện xã hội 28
Chương 2. VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 30
2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 30
2.2. Nội dung nghiên cứu 30
2.3. Phương pháp nghiên cứu 30
Chương3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 36
3.1. Đánh giá tính đa dạng về thành phần loài cây thuốc .36
3.1.1. Đa dạng về bậc ngành 36 iv

3.1.2. Đa dạng về các lớp trong ngành Ngọc lan . 37
3.1.3. Sự đa dạng về số lượng loài trong các chi, họ .39
3.1.4. So sánh cây thuốc huyện Quế Phong với hệ cây thuốc Việt Nam .41
3.1.5. Đa dạng về dạng thân, nơi sống và cách sử dụng cây thuốc .42
3.1.5.1.Đa dạng về dạng thân cây của các cây thuốc . 42
3.1.5.2. Sự phân bố cây thuốc theo môi trường sống . .43
3.1.5.3. Sự đa dạng về tần số sử dụng của các bộ phận khác nhau .45
3.2. Những cây thuốc bị khai thác nhiều, cây thuốc trong Sách đỏ 47
3.2.1. Mô tả, bổ sung công dung những cây thuốc . 47
3.2.2.Hiện trạng những cây thuốc quý trong Sách Đỏ Việt Nam . 80
3.2.3. Bổ sung danh lục cây thuốc Việt Nam . 89
3.3. Các bài thuốc của người dân tộc Thái ở huyện Quế Phong . 95
3.3.1. Các nhóm bệnh được người dân tộc Thái huyện Quế Phong . .95
3.3.2. Một số bài thuốc được đồng bào dân tộc Thái sử dụng . .97
3.3.2.1. Nhóm bệnh do thời tiết (cảm nóng, cảm lạnh, đau đầu ) . 97
3.3.2.2. Bệnh về tiêu hoá (dạ dày, tả, lị, ngộ độc, giun sán ) 98
3.3.2.3. Nhóm bệnh ngoài da (nhiễm trùng, lở, mụn nhọt ) . .99
3.3.2.4. Các bài thuốc bồi bổ sức khoẻ . 100
3.3.2.5. Bệnh về thần kinh (bại liệt, thần kinh, nhức mỏi ) .101
3.3.2.6. Các bài thuốc về nhóm bệnh hô hấp (ho, phế quản, phổi ) .102
3.3.2.7. Bệnh của trẻ em (suy dinh dưỡng, ho, giật mình, mẩn ngứa ) 103
3.3.2.8. Động vật cắn (rắn, chó dại, sên, vắt .) 103
3.3.2.9. Bệnh về xương (bong gân, gãy xương, đau khớp ) 103
3.3.2.10. Bệnh về thận (sỏi thận, lợi tiểu, viêm thận ) . 104
3.3.2.11. Bệnh về gan (viêm gan, xơ gan, vàng da ) . 104
3.3.2.12. Bệnh về răng . . 104
3.3.2.13. Bệnh của phụ nữ . 104
3.3.2.14. Bệnh về mắt . .105
3.3.2.15. Bệnh ung thư (u, hạch ) . 106
3.3.2.16. Nhóm bệnh khác . 106 v

3.3.3. Đa dạng về phương pháp bào chế thuốc .108
3.3.4. Một số kết quả ban đầu về kiểm nghiệm thực tế và cơ sở khoa học .109
3.3.4.1. Kết quả điều tra thực tế hiệu quả của một số bài thuốc . 109
3.3.4.2. Kết quả kiểm chứng bài thuốc chữa viêm khớp dạng ong đốt 110
3.3.4.3. Xác định thành phần hóa học có trong thân cây Hoa dẻ lông đen. .110
3.4. Vấn đề bảo tồn tri thức bản địa và phát triển tài nguyên rừng . 113
3.4.1.Thống kê số lượng người sử dụng thuốc dân tộc Thái trên địa bàn 114
3.4.2. Thực trạng cây thuốc huyện Quế Phong và vấn đề bảo tồn . 117
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 119
Danh mục các công trình đã công bố
Tài liệu tham khảo
Phụ lục
Phụ lục 1: Danh lục các loài thực vật được người dân tộc Thái sử dụng làm thuốc
ở huyện Quế Phong.
Phụ lục 2: Ảnh một số loài cây thuốc.
Phụ lục 3: Các hợp chất hóa học đã được tìm thấy có trong các loài cây thuốc ở
huyện Quế Phong.
Phụ lục 4: Các phiếu kiểm tra nồng độ acidt uric có trong máu của các bệnh nhân
bị bệnh gút.
Phụ lục 5: Các mẫu phiếu điều tra
Phụ lục 6: Danh sách các ông lang, bà mế hiện đang sinh sống trên địa bàn huyện
Quế Phong.
Phụ lục 7: Các phổ của các hợp chất trong thân cây Hoa dẻ lông đen
Phụ lục 8: Các phổ của các hợp chất trong thân cây Dây lửa ít gân


vi

Danh mục các chữ viết tắt





























Ca : Cả cây
Bu : Thân bụi
CM : Cắm Muộn
CT : Châu Thôn
Đ : §åi nói.
Dl : Dây leo
DT : Dạng thân
G : Thân gỗ
Ha : Hạt
HD : Hạnh Dịch
Ho : Hoa
KBTTN : Khu bảo tồn thiên nhiên
Kh : Khe
KS : Kim Sơn
MN : Mường nọc
N : Nư¬ng rÈy, ven ®êng ®i.
Nh: : Nhựa
NN : Nậm Nhóong
NS : Nơi sống
QP : Quang Phong
Qu : Quả
R : Rõng s©u, rõng thưa
T : Thân
Th : Thân thảo
TL : Tri Lễ
TP : Tiền Phong
TT : Thông Thụ
V : Vên nhµ
Vr : Ven rõng
Vs : Ven suèi vii

Danh mục các biểu đồ
Hình 3.1. Số lượng tỷ lệ % các taxa của các ngành cây làm thuốc
Hình 3.2. Tỷ lệ % Sự phân bố họ, chi, loài trong hai lớp
Hình 3.3. Tỷ lệ % các nhóm dạng thân của cây thuốc
Hình 3.4. Phân bố các loài cây thuốc
Hình 3.5. Phân bố số lượng các bộ phận sử dụng
Hình 3.6. Sự đa dạng về các nhóm bệnh được chữa trị
Hình 3.7. Sự đa dạng về cách sử dụng
Hình 3.8 Tỷ lệ số người dùng thuốc dân tộc
viii

DANH MỤC ĐỒ THỊ, HÌNH

Hình 3.1. Số lượng tỷ lệ % các taxon của các ngành cây làm thuốc
Hình 3.2. Sự phân bố họ chi, loài trong hai lớp của ngành Ngọc lan
Hình 3.3. Biểu đồ biểu hiện sự phân bố số lượng loài cây thuốc trong các chi
Hình 3.4. Tỷ lệ % các nhóm dạng thân của cây thuốc ở huyện Quế Phong
Hình 3.5. Phân bố các loài cây thuốc theo môi trường sống
Hình 3.6. Phân bố số lượng các bộ phận sử dụng của cây thuốc ở huyện Quế Phong
Hình 3.7. Sự đa dạng về các nhóm bệnh được chữa trị bằng cây thuốc ở
Hình 3.8. Biểu đồ thể hiện đa dạng về cách sử dụng.
Hình 3.9 Tỷ lệ số người dùng thuốc dân tộc ở các xã trên địa bàn.1

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài luận án.
Các dân tộc thiểu số vùng Tây Bắc Nghệ An nói chung và huyện Quế
Phong nói riêng có dân số lớn, phân bố rộng, trình độ dân trí thấp, đời sống cơ bản
đang gặp nhiều khó khăn. Do đặc thù về vị trí địa lí nên người dân ở đây đang chịu
nhiều thiệt thòi. Các vấn đề xã hội như giáo dục, y tế chưa được quan tâm đúng
mức, đặc biệt là vấn đề chăm lo sức khỏe của nhân dân. Dân số các đồng bào dân
tộc thiểu số chiếm một tỷ lệ lớn (90%) so với dân số toàn huyện, trong đó dân tộc
Thái có 50.523 người, chiếm khoảng 80%. Qua tìm hiểu chúng tôi thấy đồng
bào Thái đang lưu truyền rất nhiều bài thuốc chữa bệnh hay, thậm chí một số bài
thuốc truyền thống còn chữa bệnh hiệu quả hơn các phương pháp chữa bệnh tiên
tiến khác.
Do dân cư phân bố chủ yếu ở các vùng sâu, vùng xa, giao thông cách trở,
cơ sở y tế nghèo nàn, thuốc tây vừa thiếu, giá lại đắt nên ở đây người dân chủ yếu
chữa bệnh bằng kinh nghiệm của các ông lang bà mế. Đồng bào Thái gọi thầy
thuốc là “Xây hạc may”. Xây có nghĩa là thầy, hạc may nghĩa là rễ cây, “Xây hạc
may” có nghĩa là người thầy dùng cây để chữa bệnh. Trên thực tế, các ông lang bà
mế không nhiều, các bài thuốc chủ yếu chỉ truyền trong gia tộc, một số thầy lang
không truyền lại được cho đời sau. Như vậy, nguy cơ về việc thất truyền các bài
thuốc là có thật và việc chữa bệnh của đồng bào dân tộc Thái sẽ ngày càng khó
khăn hơn.
Người Thái sống chủ yếu dựa vào nguồn cung cấp lương thực, thuốc men
từ rừng, đó là nguồn tài nguyên vô giá. Tuy nhiên, nhưng năm gần đây nguồn tài
nguyên rừng đang bị tàn phá nghiêm trọng và ngày càng cạn kiệt. Nạn chặt phá
rừng, khai thác không có kế hoạch, ô nhiễm môi trường đang diễn ra hàng ngày,
song song với những vấn nạn đó thì cây thuốc của đồng bào dân tộc Thái cũng dần
dần bị biến mất một cách nhanh chóng. 2

Hiện nay, việc nghiên cứu cây thuốc ở vùng Tây Bắc Nghệ An nói chung
chưa được quan tâm nhiều, đặc biệt ở Quế Phong - một huyện vùng núi cao giáp
Lào, nơi chứa đựng một kho tàng cây thuốc và các bài thuốc dân gian có giá trị
của dân tộc miền núi, đây là nguồn tư liệu tốt cho nền y học nước nhà. Xuất phát
từ thực tế đó nên tôi chọn đề tài “Điều tra cây thuốc và các bài thuốc của đồng
bào dân tộc Thái, huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An nhằm bảo tồn tri thức bản
địa và định hướng phát triển tài nguyên rừng bền vững”
2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án
Đánh giá tính đa dạng về cây thuốc tại huyện Quế Phong, đặc biệt tại Khu
Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt; thu thập các bài thuốc dân tộc Thái trên địa bàn
nghiên cứu để bảo tồn tri thức bản địa.
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
3.1. Ý nghĩa khoa học
Luận án đánh giá một cách có hệ thống các loài cây thuốc trên địa bàn huyện
Quế Phong, thu thập các bài thuốc, cung cấp tư liệu cho ngành dược, y học cổ
truyền Việt Nam.
3.2. Ý nghĩa thực tiễn
Huyện Quế Phong trong đó có Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, có nguồn
tài nguyên thực vật đa dạng, phong phú, đặc biệt có nhiều loài thực vật làm thuốc
giá trị. Tuy nhiên, cho đến nay các nghiên cứu về thực vật học dân tộc tại huyện
Quế Phong nói chung và Pù Hoạt nói riêng đã được quan tâm nhưng chưa đáp ứng
được yêu cầu thực tiễn, do đó cần phải nghiên cứu cụ thể để phục vụ công tác bảo
tồn.
Luận án ngoài việc thống kê, đánh giá tính đa dạng cây thuốc còn ghi chép
các bài thuốc của các ông lang, bà mế để phục vụ cho việc lưu giữ cho thế hệ sau,
bảo tồn tri thức bản địa.
Đề xuất và đã thực hiện việc bảo tồn cây thuốc có giá trị trên địa bàn nghiên
cứu.
4. Những điểm mới của luận án 3

+ Điều tra lập danh lục 583 loài cây thuốc tại huyện Quế Phong được đồng bào dân
tộc Thái sử dụng để chữa bệnh.
+ Bổ sung 118 loài từ khu vực nghiên cứu vào từ điển Cây thuốc Việt Nam
2012.
+ Xác định, mô tả, bổ sung công dụng 15 loài cây thuốc quý có trong Sách Đỏ
Việt Nam (2007).
+ Thu thập nhiều bài thuốc thuộc nhiều nhóm bệnh khác nhau.
+ Mô tả đặc điểm sinh học, điều kiện sinh thái, công dụng của 64 loài cây
thuốc có giá trị.
+ Xác định thành phần hóa học của 2 loài cây thuốc Hoa dẻ lông đen (Desmos
cochinchinensis) và cây Dây lửa ít gân (Rourea oligophlebia).
+ Trồng bảo tồn cây Dây lửa ít gân (Rourea oligophlebia) theo phương pháp bảo
tồn nội vi (in-situ) vàbảo tồn ngoại vi (ex-situ).
5. Bố cục của luận án

Luận án gồm 119 trang, phụ lục 138 trang.

Mở đầu 4 trang
Chương 1. Tổng quan tài liệu 23 trang
Chương 2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 6 trang
Chương 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận 84 trang
Kết luận và kiến nghị 2 trang
Phụ lục
Danh mục các công trình nghiên cứu liên quan 2 trang
Tài liệu tham khảo 11 trang
Phụ lục 1: Danh lục các loài thực vật làm thuốc 49 trang
Phụ lục 2: Ảnh một số loài cây thuốc. 9 trang
Phụ lục 3: Các hợp chất hóa học có trong các loài cây thuốc 16 trang
Phụ lục 4: Các phiếu kiểm tra nồng độ acidt uric các bệnh nhân
bị bệnh gút.
8 trang
Phụ lục 5: Các mẫu phiếu điều tra 3 trang
Phụ lục 6: Danh sách các thầy lang trên địa bàn huyện Quế
Phong
6 trang Phụ lục 7: Các phổ của các hợp chất trong thân cây hoa dẻ lông đen 18 trang
Phụ lục 8: Các phổ của các hợp chất trong cây dây lửa ít gân 16 trang