Thạc Sĩ Điệu thức năm âm trong dân ca người Việt

Luận án tiến sĩ năm 2012
Đề tài: Điệu thức năm âm trong dân ca người Việt

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đềtài.
Nói đến điệu thức năm âm, người ta thường nghĩ đến các quốc gia phương
Đông, đặc biệt là Trung Quốc nơi có nền âm nhạc dân gian và nền âm nhạc dân tộc
cổ truyền luôn lấy nó làm nền tảng để khai thác, phát triển thành bản sắc nghệ
thuật độc đáo trong các lĩnh vực của nghệthuật âm nhạc chuyên nghiệp.
Cho đến nay đã có nhiều tài liệu và công trình nghiên cứu chứng minh
rằng điệu thức năm âm đã có một quá trình hình thành và phát triển rất lâu dài,
không chỉ ởcác quốc gia phương Đông mà còn ởnhững nước có nền âm nhạc tiên
tiến nhưChâu Âu. Bên cạnh điệu thức bảy âm, điệu thức năm âm luôn luôn mang
lại những ý nghĩa đặc biệt, những sắc màu độc đáo đểngười ta có thể đặt nó trong
mối quan hệ Đông – Tây. Chính vì lý do đó nên tên gọi cũng nhưviệc sửdụng
điệu thức năm âm ởcác nước phương Đông và phương Tây nói chung hay trong
các quốc gia, các dân tộc ởphương Đông nói riêng cũng còn nhiều khác biệt về
quan niệm, mục đích sửdụng và khuynh hướng thẩm mỹ.
Trong tấ t c ảcác thểlo ạ i âm nh ạc truy ền thống Việ t Nam, đi ệ u thức n ăm âm luôn
đượ c coi là nề n tả ng quan tr ọng trong sựhình thành và phát triển các thểlo ại âm nh ạ c dân
gian và âm nhạ c chuyên nghiệ p từth ời xa x ưa cho t ới nay. Nh ững giá tr ị của đi ệ u thức
năm âm trong âm nhạ c Việ t Nam không ch ỉ đơn thuầ n mang tính ứng dụng thực tiễ n mà
nó còn chứa đự ng cảmột c ơs ởlý lu ậ n mang tính thẩm mỹ , tính dân t ộc, tính biể u hiện để
t ạ o ra vóc dáng, cái hồn, cái c ốt cách trong âm nh ạc truy ền thống Việ t Nam t ừbao đời nay.
Lị ch sử đã để l ạ i cho dân t ộc ta m ột quá trình b ị đô hộquá lâu dài so với các n ước
trong khu v ực và trên thếgiới. Đó là thời k ỳ đô hộmột nghìn n ăm của phong ki ến Trung
Hoa với ba l ầ n Bắc thu ộc (năm 111 trước công nguyên đế n năm 39 sau công nguyên thời
Tây Hán, năm 43 đế n 544 thời Đông Hán, nă m 603 đế n 939 thời Tu ỳ - Đường) và m ột
tr ăm năm đô hộc ủa ch ế độth ực dân Pháp.
Căn cứvào điều kiện và hoàn cảnh lịch sửnhư đã nêu ởtrên thì chúng ta
cũng có thểcảm nhận được những ảnh hưởng trực tiếp hay gián tiếp của văn hoá
Trung Hoa và văn hoá phương Tây có phần sâu đậm trong truyền thống văn hoá
bản địa là một quy luật tất yếu.
Thực tiễn lịch sử đã chứng minh cho chúng ta thấy rằng, truyền thống văn
hóa của dân tộc ta rất đặc sắc và độc đáo, nó không thểbị đồng hóa, hay bịmất đi,
ông cha ta đã biết tiếp thu, sàng lọc những yếu tốvăn hóa từbên ngoài qua hình
thức giao lưu, tiếp cận và kểcả“tiếp biến văn hóa” (Acculturation) đểrút ra những
nét tinh túy nhằm bồi bổ và phát triển nền văn hóa nghệ thuật dân tộc. Để rồi
những truyền thống văn hóa quý báu đó vẫn phát triển mạnh mẽvà rực rỡcho tới
hôm nay, nó luôn thăng hoa và tồn tại một cách vững chắc trong ba thời đại là:
thời đại văn hoá Đông Sơn, thời đại văn hoá Đại Việt và thời đại HồChí Minh.
Với những lý do như đã nêu ởtrên, chúng tôi chọn đềtài “ Điệu thức năm âm
trong dân ca người Việt”làm hướng nghiên cứu cho bản luận án tiến sỹcủa mình.
2. Lịch sử đềtài
Điệu thức năm âm trong dân ca Việt Nam luôn là mối quan tâm từnhiều
năm nay trong các công trình, các hội thảo khoa học, các bài báo của những nhà
nghiên cứu.
Mỗi tác giả đều có những quan niệm riêng của mình khi nghiên cứu loại
điệu thức này, họ đã có nhiều cách nhìn nhận, tiếp cận và nghiên cứu vềquá trình
hình thành và phát triển điệu thức năm âm trong các thểloại dân ca, dân nhạc của
nền âm nhạc truyền thống Việt Nam.
- Cuốn “ Thang âm điệu thức trong âm nhạc truyền thống một sốdân tộc
miền nam Việt Nam”.( Viện VHNT thành phốHồChí Minh xuất bản –1993) của
tập thể tác giả Tô Vũ, Lư Nhất Vũ, Thế Bảo, Nguyễn Văn Hoa, Kiều Tấn, Vũ
Hồng Thịnh và Bùi Lẫm đưa ra những cơsởcủa điệu thức năm âm trong dân ca các
dân tộc Việt, Chăm, Khơme và đặc biệt là trong âm nhạc đờn ca Tài TửNam Bộ.
- Cuốn “Âm nhạc dân gian Xứ Nghệ” (Hội VNDG Nghệ An – 2000) của
Hoàng Thọ, Thanh Lựu, Lê Hàm đã dành chương III đểgiới thiệu một cách khái
quát những điệu thức thường gặp trong âm nhạc dân gian Nghệ An. Đó là các
thang âm từ ba,bốn đến năm âm biểu hiện nét đặc trưng của dân ca Nghệ Tĩnh
bằng lối tiến hành tuyến giai điệu theo các hướng khác nhau.
- Cuốn “ Vai trò của điệu thức năm âm trong dân ca Việt Nam”xuất bản
bằng tiếng Nga tại thành phốNhicôlaiep (1985) của GS.TS Phạm Minh Khang đã
nhấn mạnh vai trò của điệu thức năm âm trong việc hình thành các trục quãng 4 và
quãng 5 trong cấu trúc làn điệu, đặc biệt là tính biện chứng trong mối quan hệcủa
âm điệu âm nhạc với âm điệu của thi ca.
- Bài viết “Vềthang âm điệu thức trong âm nhạc truyền thống Việt Nam”( Tạp
chí VHNT số2/2004) của GS.TS Phạm Minh Khang đã đưa ra những cơsởlý luận về
thang âm điệu thức trong âm nhạc truyền thống Việt Nam, trong đó có sựso sánh tên
gọi với hệthống điệu thức ngũcung trong âm nhạc Trung Quốc.
- Bài vi ết “ Về đi ệu thức dân ca Việt Nam ”, t ạp chí âm nhạc số2/1978
của PGS.TS Nguyễ n Xinh đã đưa ra mối quan h ệcủa thanh đi ệu trong tiếng
nói của người Vi ệt, t ừ nh ững thanh đi ệu đó đã tạo nên đi ệu thức và trục
quãng 4 là đi ểm tựa trong đi ệu thức ngũcung.
- Cu ố n “ Thanh đ i ệ u ti ế ng Vi ệ t và âm nh ạ c c ổ truy ề n ” (Vi ệ n âm
nh ạ c 2001) c ủ a nhà nghiên c ứ u Hoàng Ki ề u đ ã nêu ra nh ữ ng quan ni ệ m
v ề s ự hình thành đ i ệ u th ứ c n ă m âm Việ t Nam v ớ i các tên g ọ i khác nhau
c ủ a m ộ t s ố tác gi ả . Ngoài ra Ông đ ã phân tích sâu s ắ c v ề tính ch ấ t, v ị
trí và m ố i quan h ệ t ươ ng h ỗ c ủ a các đ i ệ u th ứ c n ă m âm.
- Cuốn “ Âm nhạc Quan Họ” – Viện âm nhạc năm 2000 của TS Nguyễn
Trọng Ánh đã dành chương III đểnghiên cứu vềcác loại thang âm và điệu thức
trong Quan Họ, trong đó nổi bật lên các vấn đềnhưâm tựa, âm gốc và sựhút dẫn
từbậc âm không ổn định trong từng loại điệu thức.
- Cuốn “Bước đầu tìm hiểu hát Xoan Vĩnh Phúc” –Sởvăn hoá thông tin Vĩnh
Phúc xuất bản năm 1981 của PGS Tú Ngọc đã đưa ra các dạng thang ba, bốn và năm
âm trong hát Xoan và tác giảgọi là thang âm không có bán âm. Trên cơsởnày, PGS
Tú Ngọc đưa ra những âm điệu đặc trưng trong hát Xoan và hát Trống Quân.
- Cuốn “Bước đầu tìm hiểu hát Ghẹo Vĩnh Phúc” – SởVHTT Vĩnh Phúc
xuất bản năm 1979 của Nguyễn Đăng Hòe sử dụng tên gọi “gam” để thay cho
thang âm điệu thức trong hát Ghẹo. Theo ông thì trong hát Ghẹo có các kiểu gam 5
nốt, 6 nốt và 7 nốt, nhưng gam 5 nốt là thông dụng hơn cả. Đểhệthống hoá lại, tác
giả đã đưa ra năm kiểu gam 5 nốt ( gọi theo tác giả) như: kiểu thứnhất tương ứng
với điệu Cung, kiểu thứhai tương ứng với điệu Trủy trong âm nhạc Trung Hoa,
kiểu thứ ba có Biến cung, kiểu thứ tư như điệu Oán và kiểu thứ năm như điệu
Nam. [17,tr.63].
Cuốn sách ‘Dân ca người Việt” NXB Âm nhạc xuất bản năm 1994 của PGS
Tú Ngọc đã nghiên cứu vềdân ca người Việt trên một bình diện rộng lớn, gồm 2
phần là thểloại và hình thức, trong đó bao gồm có 9 chương, ởchương VII PGS
Tú Ngọc đã nghiên cứu vềthang âm điệu thức nhưlà một phương tiện quan trọng
đểxác định các tầng dân ca.
3. Mục tiêu nghiên cứu:
Mục tiêu đặt ra cho luận án là:
- Góp phần làm rõ thêm những quan niệm về sự hình thành và phát triển
điệu thức năm âm của các nhà nghiên cứu nước ngoài và Việt Nam.
- Nghiên cứu cấu trúc các trục âm và những âm kết của điệu thức năm âm
trong dân ca người Việt.
- Nghiên cứu một sốdạng điệu thức năm âm trong cấu trúc làn điệu dân ca
người Việt và trong các chủ đềcủa âm nhạc mới nhưca khúc, thính phòng giao
hưởng.
4. Giới hạn của đềtài:
- Luận án nghiên cứu điệu thức năm âm trong dân ca người Việt (là một
trong 54 thành phần dân tộc của cộng đồng các dân tộc Việt Nam). Cụthểlà 125
bài dân ca người Việt ởcác thểloại đại diện cho các vùng miền khác nhau trên đất
nước Việt Nam (bao gồm Bắc bộ, Trung bộvà Nam bộ), các bài dân ca này đã
được in ấn bởi các nhà xuất bản của Việt Nam.
- Trong quá trình tuyển chọn và phân tích, phân loại các bài dân ca làm đối
tượng nghiên cứu của luận án, chúng tôi đã tìm hiểu một sốlượng lớn các bài dân
ca người Việt ởcác sách chuyên khảo, các công trình nghiên cứu, các tuyển tập
dân ca của nhiều tác giảkhác nhau phù hợp với đềtài của luận án là nghiên cứu
“Điệu thức năm âm” nên chúng tôi đã sàng lọc, loại bỏcác bài dân ca gồm có 3
âm, 4 âm hay một sốbài không đủ độtin cậy vềmức độsưu tầm, ký âm Ngoài
ra cũng có một sốbài thuộc dạng dân ca cải biên cũng không được đưa vào phân
tích trong luận án này.
- Điệu thức năm âm không thểchỉ ởdạng tĩnh mà nó luôn luôn phát triển và
đổi mới trong các thểloại âm nhạc ởtừng thời đại khác nhau. Trong xu thếhội
nhập và phát triển nhưhiện nay, điệu thức năm âm không chỉbó hẹp trong dân ca
mà nó còn vượt khỏi khuôn khổ đó đểmởrộng và phát triển. Vì vậy, luận án của
chúng tôi cũng sẽ đềcập tới một sốdạng điệu thức năm âm được sửdụng trong
cấu trúc các chủ đềâm nhạc mới nhưca khúc và thểloại âm nhạc thính phòng,
giao hưởng Việt Nam.
5. Ý nghĩa khoa học và đóng góp mới của đềtài:
- Đềtài “ Điệu thức năm âm trong dân ca người Việt”là sự đóng góp khoa
học cho việc nghiên cứu tổng thểvề điệu thức năm âm theo quan điểm của các nhà
nghiên cứu nước ngoài và Việt Nam.
- Nêu ra một số đặc điểm vềtrục âm và những âm kết trong dân ca người
Việt.
- Nêu ra một sốdạng điệu thức năm âm trong cấu trúc làn điệu của dân ca
người Việt.
- Là công trình nghiên cứu mang tính thống kê, tổng hợp của điệu thức năm
âm trong dân ca người Việt.
6. Phương pháp nghiên cứu:
Đểphù hợp với tính chất và nội dung của đềtài, luận án sẽáp dụng những
phương pháp nghiên cứu nhưsau:
- Phương pháp phân tích
- Phương pháp chứng minh
- Phương pháp thống kê
- Phương pháp tổng hợp
7. Bốcục luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụlục, luận án có cấu
trúc gồm bốn chương:
Chương I:Những cơsởlý luận vềsựhình thành và phát triển điệu thức năm âm
Chương II:Trục âm và những âm kết trong cấu trúc làn điệu
Chương III:Một sốdạng điệu thức năm âm trong cấu trúc làn điệu
Chương IV: Một sốdạng điệu thức năm âm trong cấu trúc chủ đềâm nhạc mới
Việt Nam

CHƯƠNG I
CƠSỞLÝ LUẬN VỀSỰHÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
ĐIỆU THỨC NĂM ÂM
1.1. Luận cứlý thuyết
Từnhiều thập kỷqua, vấn đề điệu thức năm âm luôn là mối quan tâm của
các nhà nghiên cứu lý luận âm nhạc, các nhà dân tộc nhạc học Việt Nam và nước
ngoài. Đây là một trong những vấn đềquan trọng của hệthống các phương tiện
biểu hiện trong nền dân ca, dân nhạc ởnhiều quốc gia trên thếgiới. Đặc biệt vấn
đềnày sẽlàm sáng tỏnhiều điều mà các nhà nghiên cứu dân tộc nhạc học có được
căn cứ đểtìm hiểu niên đại của các tầng dân ca cổxưa.
Sựkết hợp giữa các ngành dân tộc học, khảo cổhọc, âm nhạc học, dân tộc
nhạc học và sửhọc đã cung cấp cho các nhà nghiên cứu rất nhiều tưliệu quý giá
vềhành trình và tính niên đại của hệthống thang âm, điệu thức mang yếu tố đặc
trưng trong nền dân ca và âm nhạc chuyên nghiệp của mỗi quốc gia.
Bên cạnh hệthống điệu thức thời Trung cổ, điệu thức năm âm đã có một tiến
trình lịch sửhình thành và phát triển khá lâu dài không chỉ ởcác quốc gia phương
Đông mà còn ởcảnhững quốc gia có nền âm nhạc tiên tiến, có hệthống lý thuyết
âm nhạc mang tính khoa học nhưchâu Âu.
Tuy nhiên, việc sửdụng loại điệu thức này trong âm nhạc của mỗi quốc gia
phương Đông và phương Tây cũng có những nét tương đồng và khác biệt bởi quan
niệm thẩm mỹcũng nhưtính thực tiễn, tính đặc trưng vềngôn ngữâm nhạc trong
từng quốc gia. Điều này chúng ta có thểthấy trong âm nhạc Trung hoa thường lấy
điệu thức năm âm làm nền tảng và lấy tám chất liệu có sẵn trong thiên nhiên đểchế
tác các nhạc cụnhư: bào, trúc, thổ, kim, thạch, cách, mộc và ty. Nhưng phương
thức chếtác, tên gọi các nhạc cụvà phong cách trình diễn trong từng thểloại âm
nhạc lại có sựkhác nhau vềtính thực hành xã hội.


TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tác giảtrong nước
1) Đảng Cộng sản Việt Nam (1998), Văn kiện hội nghị lần thứ năm Ban chấp
hành Trung ương khóa VIII, NXB Chính trịquốc gia, Hà Nội.
2) Đảng Cộng sản Việt Nam (2010, Văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứXI
NXB Chính trịquốc gia, Hà Nội.
3) Đường lối văn hóa văn nghệcủa Đảng Cộng sản, NXB văn hóa thông tin, Hà
Nội.
4) Đào Duy Anh (2006), Việt Nam Văn Hoá sửcương, NXB văn hóa thông tin, Hà
Nội.
5) Dương Viết Á (2009), Mấy vấn đềvăn hóa âm nhạc Việt Nam, NXB Văn hóa
dân tộc.
6) Nguyễn Trọng Ánh (2000), Âm nhạc Quan Họ, NXB Âm nhạc - Viện âm nhạc.
7) Trường Chinh (1999), Mấy nguyên tắc lớn của cuộc vận động văn hóa Việt
Nam lúc này,NXB Đà Nẵng
8) Lê Văn Chương (2004), Dân ca Việt Nam – những thành tố của chỉnh thể
nguyên hợp,NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
9) Ngô Văn Doanh (2000), Văn hóa cổChăm pa, NXB Văn hóa dân tộc.
10) Phạm Duy (1982), Đại Khảo vềdàn nhạc ởViệt Nam, NXB hiện đại.
11) Phạm Đức Dương (1999), Tiếp xúc giao lưu và phát triển văn hoá, quan hệ
văn hoá, quan hệvăn hoá Việt Nam và ThếGiới, Tạp chí nghiên cứu Đông
Nam Á - số4.
12) Hoàng Đạm (2003), Hòa tấu biến hóa lòng bản âm nhạc cổtruyền người
Việt, NXB Âm nhạc - Viện âm nhạc,
13) Lê Quý Đôn (1978), Đại Việt Thông Sử(tập III), NXB Khoa học xã hội,
Hà Nội.
14) Lê Quý Đôn (1997), Kiểu Văn tiểu học( tập II ). NXB Khoa học xã hội, Hà
Nội.
15) Ninh Viết Giao (2002), Hát phường Vải-dân ca NghệTĩnh,NXB Văn hóa
thông tin.
16) Lê Hàm, Hoàng Thọ, Thanh Lưu (2000), Â m nhạc dân gian xứNghệ, Hội
văn nghệDân gian NghệAn.
17) Nguyễn Đăng Hoè (1979), Bước đầu tìm hiểu hát Ghẹo Vĩnh Phú, SởVăn
hoá thông tin Vĩnh Phú .
18) Phạm Đình Hổ(1972), VũTrung tùy bút, NXB Văn học, Hà Nội.
19) Đào Việt Hưng (1999), Tìm hiểu điệu thức dân ca người Việt, Viện âm nhạc
20) Phạm Minh Khang (1985), Vai trò của điệu thức 5 âm trong dân ca Việt
NamXuất bản bằng tiếng Nga tại thành phốNhicôlep.
21) Phạm Minh Khang (2003), Sonic Orders in Asean Musics, Xuất bản bằng
tiếng anh, Tập 2.
22) Phạm Minh Khang (2004), Về thang âm điệu thức trong âm nhạc truyền
thống Việt Nam, Văn hóa nghệthuật số2.
23) Phạm Minh Khang (2005),Giáo trình hòa thanh (bậc đại học), Trung tâm
thông tin thưviện - thưviện âm nhạc, Hà Nội.
24) Phạm Minh Khang (2005), Những bài giảng về lịch sử âm nhạc Phương
Đông, Trung tâm thông tin thưviện - thưviện âm nhạc, Hà Nội.
25) VũNgọc Khánh (2005), Hành trình vào thếgiới Folklore Việt Nam, NXB
Thanh niên.
26) Trần Văn Khê (2000), Dân tộc hiện đại trong Âm nhạc Việt Nam là gì? ,
Tạp chí nghiên cứu Văn Hóa Nghệthuật số1.
27) Hoàng Kiều (2001), Thanh điệu tiếng Việt và âm nhạc cổtruyền,NXB Âm
nhạc - Viện âm nhạc.