Tiến Sĩ Đạo đức trung hiếu của Nho giáo và ý nghĩa của nó đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm ở Việt Na

LUẬN ÁN TIẾN SỸ
NĂM 2014

MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU 1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 5
1.1 Các công trình nghiên cứu về đạo đức Nho giáo nói chung, đạo đức trung, hiếu của Nho giáo nói riêng 5
1.2. Các công trình nghiên cứu về việc kế thừa và phát huy các giá trị của Nho 16
Tiểu kết chương 1 25
CHƯƠNG 2. SỰ RA ĐỜI CỦA NHO GIÁO VÀ ĐẠO ĐỨC TRUNG, HIẾU CỦA NÓ 27
2.1. Bối cảnh ra đời của Nho giáo 27
2.2. Nội dung cơ bản của đạo đức trung, hiếu trong lịch sử Nho giáo 30
2.2.1.Quan niệm của các nhà sáng lập Nho giáo nguyên thủy về đạo đức trung, hiếu 30
2.2.1.1. Về đạo trung của Nho giáo nguyên thủy 31
2.2.1.2. Quan niệm về đạo hiếu của Nho giáo nguyên thủy 41
2.2.2.Quan niệm của các nhà nho thời Hán về đạo đức trung hiếu 55
2.2.3.Quan niệm của các nhà nho thời Tống về đạo đức trung hiếu 62
Tiểu kết chương 2 66
CHƯƠNG 3. ĐẠO ĐỨC TRUNG, HIẾU TRONG NHO GIÁO Ở VIỆT NAM 68
3.1. Một số yếu tố cơ bản quy định sự tiếp biến của Nho giáo ở Việt Nam 68
3.2. Một số nội dung cơ bản của đạo đức trung, hiếu trong Nho giáo Việt Nam 77
3.2.1 Quan niệm về đạo trung của các nhà nho Việt Nam 77
3.2.2.Quan niệm về đạo hiếu của các nhà nho Việt Nam 93
3.3. Đạo đức trung, hiếu trong Nho giáo ở Việt Nam được luật hóa và gắn với nghĩa để quy định nghĩa vụ, trách nhiệm, bổn phận của con người 102
Tiểu kết chương 3 111




Chương 4. Ý NGHĨA CỦA ĐẠO ĐỨC TRUNG, HIẾU ĐỐI VỚI VIỆC
GIÁO DỤC Ý THỨC TRÁCH NHIỆM Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 113
4.1. Những giá trị căn bản của đạo đức trung, hiếu trong xã hội Việt Nam hiện đại 113
4.2. Những nội dung cơ bản của giáo dục ý thức trách nhiệm trên nền tảng đạo 118
4.2.1 Giáo dục ý thức trách nhiệm của cá nhân đối với chính bản thân 120
4.2.2 Giáo dục ý thức trách nhiệm của cá nhân đối với gia đình 126
4.2.3. Giáo dục ý thức trách nhiệm của cá nhân đối với xã hội 131
4.3. Một số kiến nghị mang tính giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục ý thức trách nhiệm trong điều kiện hiện nay ở Việt Nam 138
Tiểu kết chương 4 144
KẾT LUẬN 146
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 148


PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Trong bối cảnh toàn cầu hoá và hội nhập, các dân tộc đều đứng trước đòi hỏi tất yếu khách quan, đó là vừa phải hòa mình vào bối cảnh chung, vừa phải khẳng định các tính chất riêng có của quốc gia, dân tộc mình. Với tư cách là cái bản chất định vị vai trò, chỗ đứng của các dân tộc, giá trị văn hóa truyền thống luôn là hệ chuẩn nhận diện sức sống và tương lai phát triển của chính dân tộc ấy. Do đó, việc nghiên cứu lý luận nhằm tiếp tục làm rõ vai trò của các giá trị truyền thống với tư cách hình thành nên bản sắc văn hóa là điều cần thiết và có ý nghĩa đối với đất nước ta hiện nay.
Trong không khí ấy, các giá trị văn hóa tinh thần Đông phương, trong đó có Nho giáo đang nhận được sự quan tâm ngày càng nhiều sự đóng góp của nó vào sự hình thành các giá trị đó trong thời kỳ lịch sử lâu dài. Chính những thành công của một số nước trong khu vực chịu ảnh hưởng của Nho giáo đã chứng tỏ điều đó. Không chỉ trong lịch sử, mà ngày nay Nho giáo nói chung, học thuyết đạo đức của nó noia riêng đang tiếp tục tác động đến nhiều lĩnh vực đời sống tinh thần của nhiều dân tộc. Do đó, vấn đề căn bản hiện nay là phải khai thác cái gì ở Nho giáo và vận dụng nó như thế nào cho phù hợp với xu thế hội nhập và toàn cầu hóa. Không những thế, yêu cầu này còn xuất phát từ thực tiễn vì mục đích xây dựng xã hội lành mạnh, hài hòa và phát triển.
Việc kế thừa và phát huy đạo đức truyền thống nói chung và các giá trị đạo đức Nho giáo nói riêng hiển nhiên không phải là sự lựa chọn mới, mà là một tất yếu khách quan. “Từ xưa đến nay, bất luận dân tộc nào, bất luận quốc gia nào, dầu vàng, dầu trắng, dầu yếu, dầu mạnh, đã đứng cạnh tranh hơn thua với các dân tộc trên thế giới thì chẳng những thuần nhờ sức mạnh thôi, mà phải nhờ cái đạo đức làm gốc nữa; nhất là dân tộc nào bị té nhào xuống, nay muốn đứng lên khỏi bị người đè lên trên thì lại cần có một đạo đức vững chặt hơn dân tộc đang giàu mạnh hơn mình” [134, tr.2]. Vấn đề xây dựng đạo đức mới hiện nay đang trở nên quan trọng và cấp thiết hơn bao giờ hết, bởi lẽ, những tác động tiêu cực nảy sinh từ sự chuyển đổi thể chế kinh tế ở nước ta diễn ra trong vài thập niên gần đây đã tạo môi trường thuận lợi cho cái cũ, cái lạc hậu có cơ hội phục hồi, cái bệnh hoạn, suy đồi, biến thái được dung dưỡng. Tình trạng lao dốc của đời sống đạo đức tỷ lệ nghịch với sự tăng trưởng các điều kiện vật chất, sức mạnh đồng tiền đã khiến xã hội đối mặt với thực trạng vô đạo đức, phản văn hóa ngày càng gia tăng. Nhiều người thừa tiền nhưng sống thiếu văn hóa, giàu về vật chất nhưng hủ bại về đời sống đạo đức. Không ít đạo lý vốn được coi là chân lý sống bị đảo lộn: người già bị bạc đãi, con trẻ bị bỏ rơi, con người cảm thấy cô đơn ngay trong chính ngôi nhà của mình, không ít người không thực hiện trách nhiệm của một người làm con đối với cha mẹ, quên đi trách nhiệm của một công dân đối với tổ quốc
Khi Việt Nam đã và đang tiếp tục đối mặt với những thách thức về suy thoái đạo đức, thì việc trở lại với những giá trị đạo đức căn bản như hiếu, trung để giáo dục ý thức trách nhiệm cho con người càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Tuy nhiên, việc nghiên cứu đạo đức trung, hiếu của Nho giáo từ khía cạnh lịch sử triết học có nhiệm vụ gạn đục khơi trong để tìm lấy ở đó những giá trị hợp lý có thể vận dụng trong điều kiện mới là việc làm không chỉ mang tính học thuật thuần túy, mà còn có ý nghĩa thực tiễn cấp bách đối với xã hội hiện nay.
Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Đạo đức trung, hiếu của Nho giáo và ý nghĩa của nó đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm ở Việt Nam hiện nay”, cho luận án tiến sỹ triết học của mình với mong muốn được đóng góp phần nhỏ bé của mình vào việc làm rõ và sâu sắc hơn hai phạm trù đạo đức đó của Nho giáo cũng như cho việc hoạch định phương hướng giải quyết các vấn đề thực tiễn cấp bách nảy sinh trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước trong điều kiện hiện nay.
2. Mục đích và nhiệm vụ của luận án

Mục đích: Từ việc phân tích nội dung căn bản của đạo đức trung, hiếu của Nho giáo và sự tiếp biến của nó ở Việt Nam, luận án làm rõ ý nghĩa của đạo đức trung hiếu đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm ở Việt Nam hiện nay.

Nhiệm vụ:
- Phân tích bối cảnh ra đời và những nội dung của đạo đức trung, hiếu trong tiến trình lịch sử của Nho giáo.
- Phân tích sự tiếp biến và đạo đức trung, hiếu trong Nho giáo Việt Nam
- Phân tích về ý nghĩa của trung, hiếu đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án

Đối tượng nghiên cứu: Đạo đức trung, hiếu trong Nho giáo.
Phạm vi nghiên cứu:
Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu bằng việc chỉ khảo cứu đạo đức trung, hiếu của Nho giáo ở Trung Quốc (Nho giáo Nguyên Thủy, Nho giáo thời Hán, Nho giáo thời Tống) và phân tích nội dung của nó trong Nho giáo Việt Nam qua các đại biểu nho học chọn lọc. Trên cơ sở đó, đánh giá ý nghĩa của nó đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm cá nhân ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.
4. Cơ sở lý luận và phư­ơng pháp nghiên cứu của luận án

- Cơ sở lý luận của luận án là Chủ nghĩa duy vật biện chứng, Chủ nghĩa duy vật lịch sử, t­ư t­ưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc trong điều kiện mới.
- Ph­ương pháp nghiên cứu: Khi áp dụng ph­ương pháp nghiên cứu lịch sử triết học, luận án đặt toàn bộ vấn đề nghiên cứu d­ưới ánh sáng của chủ nghĩa Duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, vì vậy ngoài việc sử dụng các ph­ương pháp: từ trừu tượng đến cụ thể, phân tích, tổng hợp, so sánh luận án còn quán triệt nguyên tắc lịch sử cụ thể và nguyên tắc khách quan, toàn diện trong quá trình triển khai đề tài.
5. Đóng góp mới về khoa học của luận án

Luận án trình bày khái quát đư­ợc nội dung đạo đức trung, hiếu của Nho giáo ở Trung Quốc đồng thời chỉ ra đ­ược sự tiếp biến của đạo đức trung, hiếu trong Nho giáo ở Việt Nam và nhận định được về ý nghĩa của đạo đức trung, hiếu đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm cho cá nhân trong giai đoạn hiện nay ở nư­ớc ta.
6. Ý nghĩa của luận án

Về mặt lý luận: Luận án luận giải những nội dung cơ bản của đạo đức trung, hiếu Nho giáo và sự tiếp biến ở Việt Nam. Làm rõ ý nghĩa của nó đối với việc giáo dục ý thức trách nhiệm cho cá nhân trong giai đoạn hiện nay ở nư­ớc ta.
Về mặt thực tiễn: Luận án góp phần phục vụ nghiên cứu chuyên sâu và giảng dạy lịch sử triết học. Luận án cũng có thể trở thành tư liệu tham khảo cho các chuyên ngành có liên quan.
7. Kết cấu của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án được chia thành bốn ch­ương, chín tiết.