Thạc Sĩ Đánh giá hiệu quả một số hệ thống cây trồng luân canh, xen canh cây đậu tương và cây lương thực tại

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ii
LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu, tôi luôn nhận được sự
quan tâm giúp đỡ của thầy giáo hướng dẫn TS. Trần Văn Điền. Nhân dịp này
tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo TS. Trần Văn Điền.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo Phòng Quản lý Đào tạo
Sau Đại học, Khoa Nông học trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã tạo
điều kiện trong quá trình học tập và nghiên cứu, hoàn thiện luận văn.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên
Hiệp Quốc (FAO) đã tài trợ và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.
Tôi xin cảm ơn Sở Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Điện
Biên, UBND huyện Tuần Giáo - tỉnh Điện Biên, phòng Nông Nghiệp và Phát
triển nông thôn huyện Tuần Giáo - tỉnh Điện Biên, Ngân hàng chính sách xã
hội huyện Tuần Giáo - tỉnh Điện Biên đã tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá
trình thực hiện nghiên cứu đề tài tại huyện Tuần Giáo - tỉnh Điện Biên.
Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của bạn bè, đồng nghiệp, người
thân và gia đình đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình hoàn thiện
luận văn này.
Luận văn này khó tránh khỏi những thiếu sót, tôi rất mong nhận được
những ý kiến đóng g bạn đọc. Tôi xin trân
trọng cảm ơn.
Thái Nguyên, ngày tháng năm 2014
Tác giả luận văn



Vũ Đàm Hùng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

iii
MỤC LỤC

Trang
LỜI CAM ĐOAN . i
LỜI CẢM ƠN ii
MỤC LỤC . iii
DANH MỤC CÁC BẢNG vii
DANH MỤC CÁC HÌNH viii
MỞ ĐẦU 1
1. Đặt vấn đề 1
2. Mục tiêu của đề tài 2
3. Ý nghĩa của đề tài 2
3.1. Ý nghĩa khoa học . 2
3.2. Ý nghĩa thực tiễn 3
Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 4
1.1. Cơ sở lý luận của đề tài 4
1.1.1. Lý thuyết hệ thống trong nghiên cứu và đánh giá mô hình sản xuất. . 4
1.1.2. Khái niệm hiệu quả . 5
1.1.3. Hiệu quả kinh tế 6
1.1.4. Hiệu quả xã hội . 8
1.1.5. Hiệu quả môi trường . 8
1.1.6. Vai trò của cây đậu tương trong các công thức luân canh và xen canh 8
1.1.6.1. Trồng đậu tương luân canh với cây trồng khác . 8
1.1.6.2. Trồng đậu tương xen với cây trồng khác . 14
1.2. Tình hình sản xuất cây đậu tương trên Thế giới và Việt Nam . 17
1.2.1. Tình hình sản xuất cây đậu tương trên Thế giới . 17
1.2.2. Tình hình sản xuất, nhập khẩu cây đậu tương ở Việt Nam 21
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

iv
1.2.2.1. Tình hình sản xuất đậu tương ở Việt Nam . 21
1.2.2.2. Tình hình nhập khẩu đậu tương ở Việt Nam . 22
1.3. Những kết luận rút ra từ tổng quan tài liệu nghiên cứu . 23
Chương 2: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU . 24
2.1. Đối tượng nghiên cứu . 24
2.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu 24
2.3. Nội dung nghiên cứu 24
2.4. Phương pháp nghiên cứu 25
2.4.1. Nghiên cứu tài liệu thứ cấp . 25
2.4.2. Tham vấn với cán bộ khuyến nông và phòng nông nghiệp cấp huyện và xã 25
2.4.3. Đánh giá ngoài thực địa 25
2.4.4. Phương pháp lập ô điều tra . 26
2.4.5. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu 27
2.4.5.1. Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả kinh tế . 27
2.4.5.2. Đánh giá hiệu quả môi trường . 29
2.5. Phương pháp xử lý số liệu 30
Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 31
3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên . 31
3.1.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu 31
3.1.1.1. Tỉnh Điện Biên . 31
3.1.1.2. Huyện Tuần Giáo . 33
3.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội chính của huyện Tuần Giáo năm 2012 38
3.1.2.1. Một số chỉ tiêu kinh tế xã hội chính của huyện Tuần Giáo
năm 2012 . 38
3.1.2.2. Hiện trạng sử dụng đất của huyện Tuần Giáo năm 2012 . 39
3.1.2.3. Dân số xã hội của huyện Tuần Giáo năm 2012 . 40
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

v
3.1.3. Đánh giá chung về điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội của huyện Tuần
Giáo, tỉnh Điện Biên ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp . 41
3.2. Hiện trạng của một số mô hình hệ thống cây trồng chính . 42
3.2.1. Diện tích canh tác bình quân và tình hình sản xuất các loại cây trồng
chính tại huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên 42
3.2.2. Các hệ thống cây trồng chính 44
3.3. Năng suất và hiệu quả kinh tế của các loại cây trồng trong các hệ thống
canh tác 45
3.3.1. Năng suất và hiệu quả kinh tế của các loại cây trồng trong các hệ thống
canh tác 45
3.3.2. So sánh hiệu quả kinh tế của các cây trồng trong hệ thống độc canh và
luân canh . 47
3.4. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của một số loại cây trồng chính đến
môi trường . 50
3.4.1. Năng suất sinh khối và khả năng để lại Nitơ trong đất của một số loại
cây trồng chính 50
3.4.2. Tác động của các chế độ canh tác đến sự thay đổi năng suất, độ phì đất
và mức nhiễm sâu bệnh . 52
3.5. Đánh giá khả năng nhân rộng của các mô hình nghiên cứu và các giải
pháp để nhân rộng các mô hình này ra các vùng có điều kiện sinh thái
tương tự . 55
3.5.1. Tác động của các chế độ canh tác đến khả năng áp dụng và khả năng
mở rộng diện tích của từng chế độ canh tác 55
3.5.2. Canh tác cây đậu tương trong tương lai gần . 57
3.5.3. Những hạn chế và khó khăn 58
3.5.4. Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao khả năng áp dụng của các biện
pháp kỹ thuật đến canh tác đậu tương bền vững tại huyện Tuần Giáo, tỉnh
Điện Biên . 59
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

vi
3.5.4.1. Đ t . 59
3.5.4.2. Đ - i 60
3.5.4.3. Đề xuất cơ chế chính sách 60
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 62
1. Kết luận . 62
2. Kiến nghị . 63
TÀI LIỆU THAM KHẢO 65
I. Tiếng Việt 65
II. Tài liệu tiếng Anh . 66
III. Tài liệu mạng . 67

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

vii
DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 1.1. Tình hình sản xuất đậu tương trên thế giới 5 năm gần đây 18
Bảng 1.2. Tình hình sản xuất đậu tương năm 2010 của 4 nước đứng đầu
thế giới 19
Bảng 1.3. Tình hình sản xuất đậu tương ở Việt Nam những 5 năm gần đây . 22
Bảng 3.1. Một số chỉ tiêu kinh tế xã hội chính của huyện Tuần Giáo
năm 2012 38
Bảng 3.2. Hiện trạng sử dụng đất huyện Tuần Giáo năm 2012 39
Bảng 3.3. Một số chỉ tiêu dân số xã hội huyện Tuần Giáo . 40
Bảng 3.4. Diện tích canh tác các loại cây trồng bình quân hộ trong
vùng nghiên cứu . 42
Bảng 3.5. Tình hình sản xuất một số cây trồng chính năm 2012 43
Bảng 3.6. Các hệ thống cây trồng chính . 44
Bảng 3.7. Năng suất và hiệu quả kinh tế của các cây trồng trong các hệ thống
canh tác . 45
Bảng 3.8. So sánh hiệu quả kinh tế của các cây trồng trong hệ thống luân canh
và độc canh . 47
Bảng 3.9. Một số chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sản xuất, hiệu quả vốn đầu tư,
và hiệu quả lao động . 48
Bảng 3.10. Năng suất sinh khối của một số loại cây trồng chính . 51
Bảng 3.11. Khả năng để lại N trong đất của một số cây trồng chính . 51
Bảng 3.12. Tác động của các chế độ canh tác đến sự thay đổi năng suất . 52
Bảng 3.13. Tác động của các chế độ canh tác đến sự thay đổi độ phì đất 54
Bảng 3.14. Tác động của các chế độ canh tác đến sự thay đổi mức nhiễm
sâu bệnh 55
Bảng 3.15. Tác động của các chế độ canh tác đến khả năng áp dụng 56
Bảng 3.16. Tác động của các chế độ canh tác đến khả năng mở rộng . 57
Bảng 3.17. Ý kiến của người dân về canh tác cây đậu tương . 57
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

viii
DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang
Hình 3.1: Biểu đồ lượng mưa trong 30 năm của huyện Tuần Giáo,
tỉnh Điện Biên . 35
Hình 3.2: Biểu đồ nhiệt độ trong 30 năm qua của huyện Tuần Giáo,
tỉnh Điện Biên . 37
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

1
MỞ ĐẦU

1. Đặt vấn đề
Đậu tương (Glycine max (L) Merr.) còn gọi là đậu nành là một cây
trồng cạn ngắn ngày, có giá trị kinh tế cao. Khó có thể tìm thấy một cây trồng
nào có tác dụng nhiều mặt như ở cây đậu tương. Sản phẩm của nó làm thực
phẩm cho con người, thức ăn cho gia súc, nguyên liệu cho công nghiệp, là
một mặt hàng xuất khẩu và là cây cải tạo đất tốt.
Hạt đậu tương có thành phần dinh dưỡng cao, hàm lượng protein trung
bình khoảng từ 38 - 40%, lipit từ 15 - 20%, hyđrát các bon từ 15 - 16% và nhiều
loại sinh tố và muối khoáng quan trọng cho sự sống (Phạm Văn Thiều, 2002)
[11]. Đậu tương là loại duy nhất mà giá trị của nó được đánh giá đồng thời cả
prôtit và lipit. Prôtein của đậu tương có phẩm chất tốt nhất trong số các prôtein
có nguồn gốc thực vật. Chính vì vậy, từ hạt đậu tương người ta đã chế biến ra
hàng trăm loại thức ăn khác nhau có giá trị dinh dưỡng cao như đậu phụ, giá,
bột, tương, xì dầu, thịt nhân tạo, v.v .
Một đặc điểm hết sức quan trọng ở cây đậu tương là bộ rễ có rất nhiều
nốt sần. Nốt sần là kết quả cộng sính của loài vi sinh vật có tên là Rhizobium
Japonicum với rễ cây đậu tương. Nốt sần đóng vai trò quan trọng trong quá
trình cố định đạm khí trời cung cấp cho cây đậu tương và để lại trong đất.
Nguyễn Danh Đông (1982) cho biết trong nốt sần có thể cố định một lượng
đạm lớn từ 30 - 60 kg/ha trong một vụ trồng đậu tương. Chính vì vậy cây đậu
tương được xác định là cây trồng luân canh và xen canh tốt với các cây ngũ
cốc đặc biệt là với lúa và ngô.
Cây đậu tương vốn được đồng bào các dân tộc huyện Tuần Giáo, tỉnh
Điện Biên gieo trồng từ lâu đời theo tập quán cũ, nhỏ lẻ và để tự cung tự cấp
từ nhiều đời nay. Đến đầu những năm 2000, huyện Tuần Giáo bắt đầu có chủ
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

2
trương đưa cây đậu tương giống mới và kỹ thuật mới vào trồng khảo nghiệm,
nhằm chuyển đổi cơ cấu cây trồng, nâng cao thu nhập cho nông dân trong
công cuộc xóa đói giảm nghèo. Năm 2012, sản lượng đậu tương thu hoạch
của huyện Tuần Giáo đạt gần 1.600 tấn. Cây đậu tương thường được trồng
trên đất 1 vụ trong vụ xuân và vụ thu đông với phương thức trồng xen, luân
canh với ngô hoặc luân canh với cây lúa.
Việc đưa cây đậu tương vào trồng luân canh và trồng xen với cây lương
thực (lúa và ngô) tại huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên đã được bước đầu xác
định được hiệu quả ở huyện Tuần Giáo, tuy nhiên hiệu quả kinh tế như thế nào,
khả năng cải tạo đất bảo vệ môi trường và tác động cộng hưởng của hệ thống
cây trồng ngũ cốc - cây đậu tương (họ đậu) như thế nào? Khả năng nhân rộng
và phổ triển các hệ thống cây trồng này ra các vùng sinh thái khác nhau ra sao?
Vẫn chưa được trả lời. Chính vì vậy chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài:
“Đánh giá hiệu quả một số hệ thống cây trồng luân canh, xen canh cây đậu
tương và cây lương thực tại huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên”.
2. Mục tiêu của đề tài
Đánh giá hiện trạng, hiệu quả kinh tế, khả năng cải tạo đất của một số
hệ thống cây trồng lương thực có trồng luân và xen canh cây đậu tương tại
huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên từ đó xác định khả năng nhân rộng mô hình
ra các vùng có điều kiện sinh thái tương tự ở khu vực các tỉnh vùng Tây Bắc.
3. Ý nghĩa của đề tài
3.1. Ý nghĩa khoa học
- Đề tài là công trình nghiên cứu đánh giá hiệu quả kinh tế của một số
mô hình cây trồng luân và xen canh cây đậu tương với cây lương thực tại
huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên.
- Kết quả nghiên cứu của đề tài đã xác định được mô hình cây trồng
đem lại hiệu quả kinh tế cao, thích ứng với biến đổi khí hậu, có triển vọng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3
nhân rộng mô hình ra khu vực Tây Bắc, là tài liệu tham khảo cho các nhà
nghiên cứu về nông nghiệp, giáo viên và sinh viên các trường nông nghiệp
tham khảo.
3.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Xác định được các tác động của điều kiệu tự nhiên, kinh tế, xã hội của
huyện Tuần Giáo đến sản xuất nông nghiệp tại địa phương.
- Đề tài đã xác định được hiện trạng của một số mô hình cây trồng luân và
xen canh cây đậu tương với cây lương thực tại huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên.
- Xác định được hiệu quả kinh tế của một số hệ thống cây trồng luân
và xen canh cây đậu tương với cây lương thực và tìm ra được hệ thống cây
trồng mang lại hiệu quả kinh tế cao nhất tại huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên.
- Kết quả nghiên cứu đánh giá được ảnh hưởng của một số loại cây
trồng chính đến môi trường như khả năng để lại Đạm trong đất sau thu hoạch,
các tác động của các chế độ canh tác đến sự thay đổi năng suất, độ phì đất và
mức nhiễm sâu bệnh.
- Đánh giá được khả năng nhân rộng của các mô hình nghiên cứu và
các giải pháp để nhân rộng các mô hình này ra các vùng có điều kiện sinh thái
tương tự.
- Đề tài xác định được những khó khăn, hạn chế làm giảm hiệu quả sản
xuất, hiệu quả kinh tế của nông hộ tại huyện Tuần Giáo, đồng thời đã đưa ra
các giải pháp khắc phục.