Tài liệu Đặc điểm và kết quả phũng chống vộc tơ truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue tại 2 xó của huyện Tiên lữ

ĐỀ TÀI: Đặc điểm và kết quả phũng chống vộc tơ truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue tại 2 xó của huyện Tiên lữ

ĐẶT VẤN ĐỀ

Sốt dengue/sốt xuất huyết dengue (SD/SXHD) là bệnh nhiễm virut cấp tính do muỗi Aedes truyền. Bệnh lưu hành ở hầu hết các nước thuộc các khu vực có khí hậu nhiệt đới, á nhiệt đới vùng Đông Nam Á và Tây Thái B́nh Dương.
Bệnh thường xảy ra thành dịch lớn, lan truyền nhanh làm nhiều người bị mắc, dẫn đến giảm khả năng lao động và đặc biệt có thể gây tử vong nếu người mắc bệnh không được điều trị đỳng phỏc đồ. [1]
Việt Nam là một trong số 8 nước có SD/SXHD phát triển nghiêm trọng ở vùng Đông Nam Á và Tây Thái B́nh Dương [18]. Bệnh không ngừng phát triển lan rộng, không chỉ ở các thành phố, thị xă mà đă lan tới cỏc vựng nông thôn đồng bằng, trung du và miền núi [9].
Ở Việt Nam bệnh phát triển theo mùa và có sự khác biệt giữa cỏc vựng miền với nhau. Theo thống kê của Viện VSDTTƯ, số mắc SD/SXHD trung b́nh hàng năm ở nước ta là 108.413 trường hợp và chết 243 trường hợp. Năm 1998 trên cả nước bùng nổ vụ dịch SD/SXHD lớn với tổng số mắc và chết cao (mắc 234.920, chết 377).
Hưng yên với dân số gần 1,2 triệu dơn, cú sự giao lưu rộng răi về đường bộ và đường thuỷ với cỏc vựng trong nước nên dịch SD/SXHD đă trở thành một vấn đề mà xă hội quan tâm.
Theo số liệu lưu trữ của Trung tâm Y tế Dự pḥng tỉnh Hưng yên bệnh SD/SXHD xảy ra và thành dịch lớn ở Hưng yên lần đầu tiên vào năm 1987, tỷ lệ mắc/chết là 3780/6. Nh́n chung tỷ lệ mắc SXH tại Hưng yên từ năm 1988 đến nay giảm so với trước đây đặc biệt là không xảy ra tử vong.
Hiện nay, việc sản xuất vacxin bảo vệ với cả 4 tớp virỳt dengue vẫn đang trong giai đoạn thử nghiệm. V́ vậy pḥng chống bệnh SD/SXHD tại Việt Nam nói riêng và trên Thế giới nói chung vẫn dựa trên sự tham gia của cộng đồng mà chủ yếu là làm giảm nguồn sinh sản của véc tơ. Biện pháp này đơn giản, an toàn, rẻ tiền và dễ áp dụng.
Tại một số nước vựng Caribờ, sự kết hợp giữa biện pháp giáo dục y tế và biện pháp sinh học dựa trên sự tham gia của cộng đồng như Puerto Rico từ 1984-1988, Cộng ḥa Dominica, Panama năm 1990 đă làm giảm tỷ lệ nhà có muỗi Ae.aegypti từ 8% xuống 4% mà không cần sử dụng đến hóa chất [13]. Ở Mexico (1989) và Honduras (1990, 1991) đă thành công khi làm thay đổi thói quen của người dân trong việc thu gom đồ phế thải, dọn vệ sinh xung quanh nhà, loại trừ ổ bọ gậy v.v . đă làm giảm chỉ số dụng cụ có bọ gậy Aedes.
Ở Châu Á, trong đó Thái Lan là một điển h́nh. Chương tŕnh pḥng chống Ae.aegypti rất thành công trên thực địa Thái Lan v́ thu hút được sự tham gia tự nguyện của cộng đồng,
nhà trường và chính quyền địa phương. Chương tŕnh này sau 1 năm thực hiện, chỉ số BI, chỉ số muỗi đốt giảm 84% và 86% [14].
Tại Việt Nam nói chung và Hưng yên nói riêng. Chương tŕnh pḥng chống SXH Quốc gia được triển khai từ năm 1999. Thông qua chương tŕnh này đă thiết lập được một màng lưới CTV hoạt động giám sát bệnh nhân và véc tơ tại cộng đồng, đồng thời kêu gọi sự tham gia và hỗ trợ tích cực của các cấp chính quyền, các đoàn thể, nhà trường vào công tác pḥng chống SXH tại địa phương. Kết quả qua 8 năm thực hiện tại những xă triển khai dự án các chỉ số của muỗi và bọ gậy Aedes đều giảm so với trước đây.
Nhằm đánh giá hiệu quả các biện pháp diệt véc tơ dựa vào cộng đồng trên địa bàn tỉnh Hưng yên trong công tác PC SD/SXHD chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài:
Đặc điểm và kết quả pḥng chống véc tơ truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue tại 2 xă của huyện Tiên lữ .
MỤC TIÊU ĐÁNH GIÁ
1. Mô tả một số đặc điểm của vectơ truyền bệnh SXHD tại 2 xă Lệ Xá và Cương Chính huyện Tiờn Lữ năm 2010 – 2011.
2.Đỏnh giá kết quả diệt vectơ tại 2 xă Lệ Xá và Cương Chính năm 2010 -2011.

Chương 1
TỔNG QUAN

1.1. Lịch sử nghiên cứu bệnh SD/SXHD.
Dịch sốt dengue được biết đến cách đây ba thế kỷ ở các khu vực có khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới trên toàn thế giới. Dịch sốt dengue được ghi nhận đầu tiên vào năm 1635 ở những vựng Tơy Ấn Độ thuộc Pháp [19].
Trong suốt thế kỷ 18,19 và đầu thế kỷ 20, các vụ dịch sốt dengue hay giống dengue được ghi nhận ở Châu Mỹ, Nam Châu Âu, Bắc Phi, Trung Đông, Châu Á, Australia, các đảo vùng Ấn Độ Dương, Thái B́nh Dương và Caribờ [19].
Vụ dịch sốt dengue đầu tiên được ghi nhận giống SXHD xảy ra ở Úc năm 1897, nhưng đến năm (1953-1954) vụ dịch SXHD đầu tiên mới được chính thức khẳng định tại Phi-lip-pin. Trong 20 năm qua, tỷ lệ mắc và sự phân bố về mặt địa lư của SXHD tăng rơ rệt, hiện nay ở một số nước Đông Nam Á, các vụ dịch hầu như năm nào cũng xảy ra [19].
SD/SXHD xảy ra lần đầu tiên ở Việt Nam vào mùa hè 1958 tại Hà Nội được Chu Văn Tường và Mihow thông báo năm 1989 [4]
Ở Miền Nam có tài liệu ghi lại dịch xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1960. Đến năm 1963, dịch lớn xảy ra ở các làng ven bờ sông Cửu Long kéo dài từ tháng 6-11 với 331 trường hợp phải nhập viện, trong đó có 116 trẻ em đă tử vong, vụ dịch này do típ virut DEN-2 gây ra [4], [9].
Năm 1969, vụ dịch SD/SXHD lớn đă xảy ra ở hầu hết các tỉnh và thành phố phía Bắc.
Theo Đỗ Quang Hà, Trần Văn Tiến và CS, 1986 [4], Trần Văn Tiến và CS, 1993 [8], từ năm 1963-1992 đó cú tới 1.453.311 trường hợp mắc, trong đó có 12.103 trường hợp tử vong do SD/SXHD. Vụ dịch SD/SXHD xảy ra năm 1998, theo thống kê của Viện VSDTTƯ trên cả nước có tổng số mắc/chết là 234.920/377 trường hợp. Từ năm 1999 đến nay
Tại Hưng yên , theo số liệu lưu trữ của Trung tâm Y tế Dự pḥng , năm 1987 dịch xuất hiện ở phạm vi rộng. Dịch SXH thường xuất hiện từ tháng 6 - 7, phát triển mạnh vào cỏc thỏng 8, 9, 10 hàng năm tương ứng với mùa phát triển mạnh của Ae. aegypti[6].
1.2. Tác nhân gây bệnh.
Là cỏc virỳt dengue, chúng thuộc giống Flavivirus, thuộc họ Flaviviridae. Những virỳt này có kích thước nhỏ, mang một chuỗi đơn RNA. Virỳt dengue h́nh thành một phức hệ khác biệt so với cỏc virỳt thuộc giống Flavivirus do đặc điểm kháng nguyên và sinh học. Có 4 típ huyết thanh (DEN-1, DEN-2, DEN-3, DEN-4) có kháng nguyên rất giống nhau, có thể gây phản ứng chéo một phần sau khi bị nhiễm một trong 4 típ và có những kháng nguyên đặc hiệu cho từng típ. Cả 4 tớp virỳt dengue đều có liên quan tới các vụ dịch SD/SXHD[19].
Khi bị mắc SD/SXHD do một típ huyết thanh nào đó của virỳt dengue th́ sẽ có miễn dịch suốt đời với típ huyết thanh đó, nhưng không có miễn dịch với cỏc tớp huyết thanh khác. V́ vậy một người trong cuộc đời có thể mắc SD/SXHD tối đa tới 4 lần, ở những lần mắc sau thường nặng hơn những lần mắc trước và hay có sốc xảy ra.
1.3. Đặc điểm dịch tễ học.
1.3.1. Nguồn bệnh.
Người ta đă chứng minh các vi rút dengue có thời gian tồn tại và phát triển trong cơ thể vật chủ gồm: Người nhiễm vi rút, muỗi và vi rút đă phân lập được từ khỉ ở rừng Đông Nam Á, Tây Phi [15].
Muỗi cái Aedes có thể bị nhiễm vi rút sau khi đốt bệnh nhân ở giai đoạn nhiễm vi rút huyết. Nhưng ngưỡng nhiễm vi rút huyết ở người có thể lây nhiễm cho muỗi là không xác định được. Tuy nhiên, muỗi đă bị nhiễm vi rút dengue có khả năng truyền và mang vi rút suốt đời, nhưng khả năng truyền vi rút của chúng là yếu dần [12], [17], [18].
1.3.2. Véc tơ truyền bệnh.
Véc tơ truyền bệnh SD/SXHD là giống muỗi Aedes, muỗi này thuộc phân giống Stegomyia. Ae. aegypti là véc tơ gây dịch quan trọng nhất, c̣n Ae. albopictus, Ae. polynesiensis và các thành viên của nhóm loài Ae. scutellaris, Ae. niveus là cỏc vộc tơ phụ. Tất cả các loài trên trừ Ae. aegypti, đều có khu vực phân bố địa lư rơ rệt và mặc dù chúng là những vật chủ lư tưởng cho vi rút dengue, nhưng nh́n chung, chúng vẫn là cỏc vộc tơ ít có khả năng gây dịch SD/SXHD như Ae. aegypti [19]
Ae. aegypti, có nguồn gốc từ châu Phi nhiệt đới những đă lan tới tất cả các châu lục trên thế giới thông qua hoạt động của con người và trở thành loài có phân bố trên toàn thế giới, chúng tập trung chủ yếu ở cỏc vựng thành thị. Sự lan truyền củaAe. aegypti về cỏc vựng nông thôn hiện nay liên quan tới sự phát triển của hệ thống cấp nước và hệ thông giao thông [19].
Tại khu vực Đông Nam Á, Ae. aegypti phân bố rộng ở những vựng cú khí hậu nhiệt đới và á nhiệt đới.
Nhiệt độ là yếu tố ảnh hưởng rơ rệt đến sự phân bố, hoạt động hút máu, thời kỳ ủ bệnh trong cơ thể muỗi và tuổi thọ của muỗi trưởng thành. Muỗi cái Ae. aegypti đă được chứng minh truyền vi rút dengue khi nhiệt độ trên 20[SUP]o[/SUP]C nhưng không truyền bệnh khi ở nhiệt độ 16[SUP]0[/SUP]C [16], nhưng lại có khả năng truyền bệnh trở lại khi nhiệt độ tăng lên trên 20[SUP]0[/SUP]C. Điều đó chứng tỏ nhiệt độ là yếu tố chủ yếu kiểm soát mùa dịch SD/SXHD. Tuy nhiên chỉ đơn thuần nhiệt độ môi trường không giải được sự phân bố của véc tơ và sự xuất hiện của dịch dengue.
Tại Việt Nam đă có nhiều nghiên cứu sự biến động số lượng của Ae. aegypti ở cả 3 miền. Theo Vũ Sinh Nam [7] và một số nghiên cứu của những tác giả khác cùng với các nghiên cứu của các Trung tâm Y tế Dự pḥng trong cả nước đều nhận thấy quần thể Ae. aegypti phát triển quanh năm, nhưng mạnh nhất vào mùa nóng và mưa nhiều, miền Bắc từ tháng 4 đến tháng 11, miền Trung từ tháng 8 đến tháng 12, miền Nam từ tháng 4 đến tháng 8. Sự biến động của quần thể muỗi Ae. aegypti không chỉ chịu tác động của yếu tố tự nhiên mà c̣n chịu ảnh hưởng của yếu tố con người. Do vậy, h́nh thái biến động của quần thể Ae. aegypti không c̣n giữ được h́nh ảnh tự nhiên [8].
Tại Hưng yên , sự có mặt ở tất cả cỏc thỏng trong năm của muỗi trưởng thành Ae. aegypti ở địa bàn Hưng yên . Các chỉ số muỗi trưởng thành và bọ gậy đều thấp từ tháng 12 của năm trước cho đến tận tháng 4 của năm sau, bắt đầu tăng từ tháng 5, đạt đến đỉnh cao vào cỏc thỏng 7, 8, 9, 10 hàng năm (tương ứng với mùa mưa, nhiệt độ cao) ở các điểm nghiên cứu.
Độ cao cũng là yếu tố quan trọng làm hạn chế sự phân bố của Ae. aegypti. Tại các nước Đông Nam Á, độ cao từ (1000-1500m) là ngưỡng hạn chế sự có mặt của Ae. aegypti. Tuy nhiên ở một số khu vực khác ta có thể thấy sự có mặt của Ae. aegypti ở độ cao hơn ví dụ: Ở độ cao 2200m tại Colombia [19].
Việt Nam nằm trong vùng phân bố của hai loài Ae. aegypti và Ae. albopictus. Tuy nhiên sự phân bố của chúng ở những vùng sinh cảnh và địa lư khác nhau có sự khác nhau. Đầu những năm 1980, sự phân bố của Ae. aegypti được xác định ở một số vùng sinh cảnh thuộc vùng trung du và đồng bằng có độ cao dưới 100 mét bao gồm thành phố, thị xă, các điểm dân cư đông đúc vùng đồng bằng ven biển hoặc khoảng 3 km xung quanh đầu mối giao thông thủy bộ. Nhưng ở Miền Bắc sự phân bố củaAe. aegypti là rộng hơn. Loài muỗi này không chỉ có mặt ở thành thị, nơi tập trung đông dân mà đă lan rộng tới các tỉnh miền núi cao như thị xă Lạng Sơn, Hà Tuyên, Lào Cai và nhiều vùng nông thôn hẻo lánh xa đường quốc lộ [8].
Tại Hưng yên sự có mặt của Ae. aegypti chiếm 95,5% trong các vụ dịch SD/SXHD . Sự phân bố của Ae. aegypti ngày càng có xu hương lan rộng cùng với dịch SD/SXHD ở những vùng mới .
Một yếu tố khác cũng có ảnh hưởng quan trọng đến sự biến động của quần thể Ae. aegypti đó là các vị trí sinh cảnh nhân tạo sẵn có. Muỗi Ae. aegypti phát triển qua 4 giai đoạn gồm (trứng, bọ gậy, quăng và muỗi trưởng thành).


Chu tŕnh phát triển của muỗi Aedes:

Sơ đồ ṿng đời của muỗi Bọ gậy tuổi 2



Bọ gậy tuổi 3
Bọ gậy tuổi 1 Từ bọ gậy tuổi 1- quăng
kéo dài từ 5-7 ngày
(Trứng sau khi
ngập n­ớc khoảng Bọ gậy tuổi 4
15’- 3 ngày sẽ nở )
Trứng
Quăng
Sau khi hút máu Từ quăng đến muỗi tr­ưởng
( khoảng 48 giờ ) thành( 1-2) ngày
Muỗi tr­ưởng thành


Muỗi cái Ae. aegypti đẻ trứng riêng rẽ, trứng bám chặt vào thành DCCN, ngay phía trên mực nước. Ở lần đẻ trứng đầu tiên, mỗi muỗi cái đẻ trung b́nh từ (60-100 trứng). Trứng sẽ nở ngay sau khi được ngập nước và có thể chịu khô hạn tối đa tới 1 năm [19].

Bọ gậy phát triển qua 4 giai đoạn. Các giai đoạn này phụ thuộc vào nhiệt độ, thức ăn và mặt độ bọ gậy trong DCCN. Trong điều kiện tối ưu, thời gian cần để trứng phát triển thành muỗi là 7 ngày. Tuy nhiên ở nhiệt độ thấp, thời gian này có thể kéo dài đến vài tuần. Bọ gậy Ae. aegypti sống chủ yếu ở các DCCN nhân tạo trong và xung quanh nhà [19].
Muỗi cái trưởng thành sẽ tiến hành bữa ăn máu đầu tiên khoảng 48 giờ sau khi nở, hút máu chủ yếu vào ban ngày, đặc biệt là sáng sớm và chiều tối, là loài ưa hút máu người mặc dự chỳng có thể hút máu của các động vật máu nóng khỏc. Chớnh tập tính này làm tăng đáng kể nguy cơ lây lan dịch [19].
Độ nhạy cảm của Ae. aegypti với hóa chất diệt côn trùng có vai tṛ rất quan trọng trong xây dựng kế hoạch và đánh giá việc pḥng chống vectơ. T́nh trạng kháng hóa chất trong quần thể véc tơ ở mỗi địa phương cần được theo dơi thường xuyên, liên tục để đảm bảo đưa ra được những quyết định đúng đắn và kịp thời để sử dụng hóa chất diệt côn trùng khác thay thế hoặc thay đổi chiến lược pḥng chống [19].


Chương 2
ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. Đối tượng nghiờn cứu:
- Dụng cụ chứa nước nhân tạo trong và xung quanh nhà.
- Muỗi và bọ gậy Aedes thu thập được từ các lần điều tra trong năm.
- Người dân thuộc nhóm nghiên cứu tại 2 xă Lệ Xá và Cương Chính.
2.2. Địa điểm nghiên cứu:
Chọn xă Lệ Xá và Cương Chính huyện Tiên Lữ. Đây là hai xó vựng đồng bằng, có điều kiện tự nhiên và xă hội gần tương đồng .
2.3. Thời gian nghiên cứu:
Từ tháng 02.05.2010 - 28.04.2011.
2.4. Phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu tiến cứu can thiệp .
2.4.1: Các chỉ tiêu điều tra
- Các chỉ số muỗi trưởng thành, bọ gậy Ae. aegypti.
- Thể loại DCCN và ổ bọ gậy Ae. aegypti.
- Tỷ lệ nhạy cảm của Ae. aegypti với hóa chất diệt côn trùng.
- Tỷ lệ % hiểu biết của người dân về bệnh SXH và cách pḥng chống tại 2 xó trờn.
2.4.1.1: Quần thể điều tra và theo dơi:
- Giám sát muỗi trưởng thành bằng phương pháp soi bắt muỗi đậu nghỉ trong nhà, dùng để đánh giá quần thể muỗi. Người điều tra chia thành nhóm, mỗi nhóm hai người soi bắt muỗi cái đậu nghỉ trên quần áo, chăn màn, các đồ vật trong nhà vào buổi sáng, mỗi nhà soi bắt muỗi trong 15 phút.