Tiến Sĩ đặc điểm sinh học của cá ngát (Plotosus canius Hamilton, 1822) phân bố trên tuyến sông hậu, việt nam

Luận án tiến sĩ năm 2012
Đề tài:
Định dạng file word

MỤC LỤC
Trang

LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢM TẠ
ABSTRACT .
TÓM TẮT
MỤC LỤC .
DANH SÁCH BẢNG .
DANH SÁCH HÌNH
DANH SÁCH TỪ VIẾT TẮT
Chương 1: MỞ ĐẦU
Giới thiệu
Mục tiêu của đề tài
1.2.1 Mục tiêu tổng quát
1.2.2 Mục tiêu cụ thể .
Nội dung nghiên cứu .
1.3.1. Đặc điểm hình thái giải phẫu của cá ngát .
1.3.2. Đặc điểm dinh dưỡng .
1.3.3. Đặc điểm sinh trưởng .
1.3.4. Đặc điểm sinh học sinh sản
1.3.5. Biến động của một số chỉ tiêu sinh hóa
1.3.6. Đặc điểm phân bố
Ý nghĩa luận án .
Điểm mới của luận án .
Chương 2: TỔNG QUAN TƯ LIỆU
Hình thái phân loại .
Hình thái giải phẫu .11

2.2.1. Hệ tiêu hóa
2.2.1.1. Miệng .
2.2.1.2. Răng .
2.2.1.3. Lược mang
2.2.1.4. Thực quản .
2.2.1.5. Dạ dày
2.2.1.6. Manh tràng
2.2.1.7. Ruột
2.2.2. Hệ hô hấp
2.2.2.1. Mang cá
2.2.2.2. Cơ quan hô hấp khí trời dạng nhánh cây (hoa khế) .
2.2.3. Hệ bài tiết
2.2.3.1. Thận
2.2.3.2. Ống dẫn niệu .
2.2.3.3. Bàng quan .
2.2.4. Mô học
Đặc điểm dinh dưỡng
2.3.1. Các phương pháp nghiên cứu tính ăn của cá
2.3.1.1 Phương pháp số lượng .
2.3.1.2 Phương pháp khối lượng
2.3.1.3 Phương pháp trọng lượng .
2.3.2. Tính ăn của cá
Đặc điểm sinh trưởng
Đặc điểm sinh sản .
Sự biến đổi các chỉ tiêu sinh hóa .
Đặc điểm phân bố
Chương 3: VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Vật liệu nghiên cứu .
3.1.1 Mẫu vật
3.1.2 Hóa chất, dụng cụ, vật tư
Phương pháp nghiên cứu .
3.2.1 Thời gian và địa điểm .
3.2.2 Phương pháp thu và bảo quản mẫu .
3.2.3 Phương pháp phân tích mẫu
3.2.3.1 Đặc điểm hình thái .
3.2.3.2 Đặc điểm dinh dưỡng
3.2.3.3 Đặc điểm sinh trưởng .
3.2.3.4 Đặc điểm sinh học sinh sản
3.2.3.5 Biến động của một số chỉ tiêu sinh hóa .
3.2.3.6. Đặc điểm phân bố
3.2.4 Xử lý số liệu .
Chương 4: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
Đặc điểm hình thái

4.1.1Đặc điểm hình dạng và các cơ quan bên ngoài cơ thể cá
4.1.2Phân biệt đực cái

4.1.3Hình thái cấu tạo các cơ quan bên trong cơ thể cá ngát .
4.1.3.1 Hệ tiêu hóa 62
4.1.3.2 Hệ hô hấp 73
4.1.3.3 Hệ tuần hoàn . 78
4.1.3.4 Hệ tiết niệu 85
4.1.3.5 Hệ sinh dục . 88
Đặc điểm dinh dưỡng .
4.2.1 Tương quan giữa chiều dài ruột và chiều dài thân cá
4.2.2 Phổ dinh dưỡng của cá ngát .
4.2.2.1 Thành phần thức ăn hiện diện trong ống tiêu hóa cá ngát 94
4.2.2.2 Điểm số các loại thức ăn trong ống tiêu hóa cá ngát 99
4.2.2.3 Phổ dinh dưỡng của cá ngát 101

4.3 Đặc điểm sinh trưởng .
4.3.1 Tương quan giữa chiều dài và khối lượng thân cá ngát .
4.3.2 Xác định các tham số tăng trưởng của cá (K, L¥, t0)
4.3.3 Quan hệ giữa tuổi và chiều dài thân cá
4.4 Đặc điểm sinh học sinh sản cá ngát .
4.4.1 Quá trình phát triển của tuyến sinh dục cá ngát .
4.4.1.1. Buồng trứng của cá ngát
4.4.1.2. Buồng tinh của cá ngát
4.4.2 Đường kính trứng .
4.4.3 Sức sinh sản
4.4.4 Độ béo Fulton, Clark và nhân tố điều kiện
4.4.5 Hệ số thành thục của cá (GSI) .
4.4.6 Mùa vụ sinh sản
Biến động một số chỉ tiêu sinh hóa ở một số cơ quan trong quá trình
phát triển của tuyến sinh dục cá ngát 123

4.5.1. Độ ẩm (hàm lượng nước)

4.5.2. Biến động hàm lượng chất khoáng ở một số cơ quan qua các
giai đoạn phát triển của tuyến sinh dục cá ngát
4.5.3. Biến động hàm lượng protein ở một số cơ quan qua các giai đoạn
phát triển của tuyến sinh dục cá ngát .
4.5.4. Biến động của hàm lượng lipid và acid béo ở một số cơ quan qua
các giai đoạn phát triển của tuyến sinh dục cá ngát
4.5.5. Hàm lượng vitellogenin trong huyết tương cá ngát .

Đặc điểm phân bố
135

4.6.1. Một số yếu tố môi trường .
4.6.1.1. Nhiệt độ
4.6.1.2. Độ mặn .
4.6.1.3. pH .
4.6.2. Phân bố theo thời gian .
4.6.3. Phân bố ở các điểm thuộc tuyến sông Hậu .
Chương 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT
Kết luận .148

5.2
Đề xuất
149

TÀI LIỆU THAM KHẢO

TÓM TẮT

Nghiên cứu đặc điểm sinh học của cá ngát (Plotosus canius) phân bố trên sông Hậu
được tiến hành từ tháng 04/2007 đến 05/2011. Mẫu cá (n=1,692) được thu trực tiếp
bằng cào đáy, thu mua từ ngư dân đánh bắt cá bằng các loại ngư cụ khác và các chợ địa

phương

định kỳ mỗi tháng một lần trên 5 điểm thuộc tuyến sông Hậu là: Long Xuyên

(tỉnh An Giang), Thốt Nốt, Ninh Kiều (thành phố Cần Thơ), Đại Ngãi và Trần Đề (tỉnh
Sóc Trăng). Sau khi thu, mẫu cá được giữ sống và bảo quản lạnh, chuyển về phân tích
tại phòng thí nghiệm của Khoa Thủy sản, Trường Đại học Cần Thơ. Cá ngát phân bố
trên tất cả 5 điểm thu mẫu từ vùng nước ngọt như Long Xuyên, Thốt Nốt, Cần Thơ
xuống vùng lợ mặn cửa sông như Đại Ngãi, Trần Đề. Cá ngát lớn chỉ thu được trên
tuyến sông chính (sông Hậu), cá ngát con thu được cả trên dòng sông chính, nhánh
sông cấp 1 và 2. Cá ngát thường phân bố phía bờ sông lở, ở những chỗ sông sâu và có
gốc cây hoặc đất đá làm chỗ ẩn nấp. Kết quả nghiên cứu cho thấy vây ngực và vây
lưng thứ nhất của cá ngát có gai độc. Cơ quan dạng nhánh cây (cơ quan dendrictic) ở
hía sau lỗ hậu môn là đặc điểm phân loại chỉ có ở các loài thuộc họ cá ngát
(Plotosidae). Cá ngát có 4 đôi cung mang; trên cung mang thứ I có 22-25 lược mang
mảnh, dài và thưa. P. canius là loài cá ăn động vật ở đáy; phổ thức ăn của chúng gồm
có: cá, giáp xác, thân mềm và giun. Trong đó, giáp xác chiếm tỉ lệ cao nhất (95,39%).
Tương quan giữa chiều dài (Lt) và khối lượng thân cá rất chặt chẽ và có dạng
phương trình W = 0,0082L2,8695 với R2 = 0,9829 (Lt=3,3-97,5 cm). Cá ngát thu trtên
sông Hậu có thể đạt chiều dài lý thuyết cực đại L¥ = 141,2 cm với hệ số tăng trưởng
K=0,49 và chiều dài t0= -0,27. Ở đồng bằng sông Cửu Long, mùa vụ sinh sản tập trung
của cá ngát là từ tháng 4, tháng 5 đến tháng 8, tháng 9 hàng năm. Sức sinh sản của cá
ngát khá thấp (1.301±380-2.250±855 trứng/Kg cá cái), đường kính trứng cá có buồng
trứng ở giai đoạn IV bằng 6,02±0,6 mm. Ẩm độ và hàm lượng chất khoáng trong cơ
(83,69-80,88%) và (6,6-6,19%), gan (80,15-75,75%) và (6,02-5,38%), tuyến sinh dục
66,14-58,95%) và (5- 4,49 %) cá ngát có xu hướng giảm từ giai đoạn I đến giai đoạn
IV. Hàm lượng lipid trong cơ và gan cá giảm từ giai đoạn II (6,23 và 7,57%) sang giai
đoạn IV (0,31 và 5,9%). Ngược lại, hàm lượng lipid trong tuyến sinh dục tăng từ 10%
lên 10,2%. Tương tự, hàm lượng protein trong cơ (84,73-73,13%) và gan (63-50,64%)
cá cùng giảm từ giai đoạn I đến giai đoạn IV, trong khi ở tuyến sinh dục thì hàm lượng
protein tăng từ I (60,54%) qua giai đoạn IV (63,32%). Hàm lượng vitellogenin (dạng
protein noãn hoàng) trong huyết tương cá ngát cái biến động qua các giai đoạn phát
triển của buồng trứng. Ở giai đoạn I, hàm lượng vitellogenin có trị thấp nhất
(1,64±0,629 µgALP/mg protein), giá trị này tiếp tục tăng lên khi buồng trứng chuyển
sang giai đoạn II, III và IV (2,05±0,68; 3,44±0,9 và 4,35±1,14 µgALP/mg protein). Khi
buồng trứng phát triển đến giai đoạn VI, hàm lượng vitellogenin trong máu cá lại giảm
xuống (1,78±0,18 µgALP/mg protein) thấp gần bằng ở giai đoạn I.

Chương 1: MỞ ĐẦU
1.1. Giới thiệu
Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) nằm ở hạ lưu sông Mekong, có tổng diện tích
khoảng 39.734 km2. Vùng đất này có nhiều thuận lợi cho thủy sinh vật phát triển.
Bên cạnh hai sông chính là sông Tiền và sông Hậu còn có hệ thống các sông, rạch
chằng chịt, bờ biển dài khoảng 700 km cùng với nhiều cửa sông đã tạo nên sự
phong phú của các loại hình thủy vực và sự đa dạng thành phần giống loài tôm cá.
Theo Ủy hội sông Mekong, lưu vực này có đến 1.700 loài cá đã được xác định
(MRC, 2001). Riêng cá nội địa, ĐBSCL đã có 173 loài thuộc 13 bộ được định danh
(Trương Thủ Khoa và Trần Thị Thu Hương, 1993).
Đồng bằng sông Cửu Long cũng có gần 1 triệu ha mặt nước đã góp phần không nhỏ
vào sự phát triển không ngừng của ngành thủy sản. Vì vậy, nuôi trồng thủy sản dần
dần trở thành một nghề phổ biến và đem lại lợi nhuận cao cho cộng đồng dân cư nơi
đây, đồng thời thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội của toàn vùng. Tổng sản lượng
thủy sản hằng năm của ĐBSCL lên đến hơn 1,8 triệu tấn, chiếm hơn 70% sản lượng
thủy sản nuôi của cả nước (Tổng cục thống kê, 2009). ĐBSCL còn là vùng trọng
điểm về nuôi trồng thủy sản cho tiêu dùng và xuất khẩu của cả nước. Trong đó, cá
tra, cá basa, tôm sú là những đối tượng nuôi chủ lực. Tuy nhiên, trong những năm
gần đây, biến động về giá cả và tình hình dịch bệnh là những thách thức không nhỏ
cho ngành thủy sản Việt Nam nói chung và ĐBSCL nói riêng. Vì thế, chủ trương đa
dạng hóa đối tượng nuôi đã được đề ra nhằm giảm thiểu rủi ro cho người nuôi và
phát triển những loài cá bản địa, phẩm chất thịt ngon, tạo sự đặc trưng cho vùng.
Cá ngát (Plotosus canius Hamilton, 1822) là loài cá da trơn thuộc họ Plotosidae, bộ
Siluriformes (Henry, 1932; Ferraris, 2007). Loài cá này còn được gọi là cá ngát đen
hay cá ngát chó, phân bố chủ yếu ở nước lợ nhưng cũng xuất hiện ở nước ngọt
(Trương Thủ Khoa và Trần Thị Thu Hương, 1993). Plotosus canius là loài cá kinh
tế quan trọng ở vùng ven biển, thuộc danh sách đỏ, cần được bảo vệ ở nhiều nước
(Trần Ngọc Hải và Nguyễn Thanh Phương, 2006). Đây là loài cá sống phổ biến ở
vùng ven bờ và cửa sông (Mackensize, 1962; Sadhale và Nene, 2005) và là một
trong 35 loài cá kinh tế quan trọng ở Malaysia (Bujang et al., 2006). Ở Việt Nam,
cá ngát là một trong những loài cá bản xứ có giá trị thương phẩm cao (Trần Ngọc
Hải và ctv, 2008). Vì vậy, từ 1945 đến nay đã có 68 nghiên cứu trong và ngoài nước
về cá ngát đã được công bố. Thế nhưng, hầu hết các nghiên cứu tập trung vào
phân loại, mô tả và phân bố của cá ngát. Những thông tin về tập tính dinh dưỡng,
sinh trưởng và thành thục sinh dục của loài cá này chưa nhiều. Trong khi đó, nghề
nuôi đòi hỏi hiểu biết càng nhiều về sinh học của chúng bao nhiêu thì việc nuôi
dưỡng càng có hiệu quả bấy nhiêu (Pravdin, 1973). Phát xuất từ thực tế nêu trên,
luận án: “Đặc điểm sinh học của cá ngát (Plotosus canius Hamilton, 1822)
phân bố trên tuyến sông Hậu, Việt Nam” được thực hiện.
1.2. Mục tiêu của đề tài
1.2.1. Mục tiêu tổng quát
Mục tiêu tổng quát của đề tài là thu thập và hoàn chỉnh dẫn liệu về sinh học của
cá ngát góp phần làm phong phú những thông tin khoa học phục vụ giảng dạy, học
tập và làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về đối tượng có giá trị kinh tế này.
1.2.2. Mục tiêu cụ thể
Nghiên cứu nhằm thu thập thông tin về hình thái cấu tạo và mô học, đặc điểm
dinh dưỡng qua các giai đoạn phát triển cùng với những đặc tính sinh sản của cá
ngát (P.canius). Tìm hiểu những biến động về các chỉ tiêu sinh lý và sinh hóa như
hàm lượng vitellogenin trong máu và protein, lipid của gan, cơ qua các giai đoạn
phát triển của tuyến sinh dục nhằm làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về sinh
sản nhân tạo, ương giống và nuôi thịt cá ngát góp phần làm đa dạng đối tượng nuôi
cho vùng ĐBSCL.


Bộ cá da trơn (Siluriformes) là một trong những bộ có số lượng loài tương đối
phong phú với khoảng 2.584 loài, chiếm khoảng 32% cá nước ngọt (Teugels, 1996
trích dẫn bởi Oliveira et al., 2001). Bộ cá này có nhiều loài có giá trị thương phẩm
cao, là đối tượng nuôi quan trọng ở các quốc gia trên thế giới (Mai Đình Yên và ctv,
1992). Bộ Siluriformes gồm có 7 họ là: Siluridae, Clariidae, Pangasiidae, Bagridae,
Sisoridae, Ariidae và Plotosidae.
Những loài cá thuộc họ cá ngát Plotosidae có thịt ngon và sức sống cao tương tự họ
cá trê (Clariidae). Trong đó, loài cá ngát hay cá ngát đen (Plotosus canius) được
người dân ưa thích hơn vì kích thước lớn, thịt ngon và sống được ở các thủy vực
nước ngọt lẫn lợ mặn (Mackensize, 1962; Sadhale và Nene, 2005). Loài cá này
phân bố chủ yếu ở nước lợ nhưng cũng xuất hiện ở nước ngọt (Trương Thủ Khoa và
Trần Thị Thu Hương, 1993). Ở Việt Nam, cá ngát là một trong những loài có giá trị
thương phẩm cao.Vì vậy, đã có 68 nghiên cứu trong và ngoài nước về cá ngát đã
được công bố, những thông tin trên tập trung ở những nội dung như sau:
2.1. Hình thái phân loại
Hiện nay, họ cá ngát Plotosidae có 10 giống đã được phân loại như sau:
Anodontiglanis Rendahl, 1922; Cnidoglanis Günther, 1864; Euristhmus Ogilby,
1899; Neosiluroides Allen và Feinberg, 1998; Neosilurus Steindachner, 1867;
Oloplotosus Weber, 1913; Paraplotosus Bleeker, 1862; Plotosus Lacepède, 1803;
Porochilus Weber, 1913 và Tandanus Mitchell, 1838.
Trong đó, giống Plotosus Lacépède, 1803 có 5 loài là: Plotosus anguillaris Bloch
1865; Plotosus arab Bleeker, 1874; Plotosus canius Bleeker, 1874 (Henry, 1932);
Plotosus lineatus Vanlenciennes, 1840 và Plotosus limbatus Richardson, 1846. Tuy
nhiên, theo Itis (2008) giống Plotosus Lacépède, 1803 có đến 8 loài là: Plotosus
abbreviatus Boulenger, 1895; Plotosus brevibarbus Bessednov, 1967; Plotosus
canius Hamilton, 1822; Plotosus fisadoha Ng and Sparks, 2002; Plotosus limbatus
Cuvier and Valenciennes, 1840; Plotosus lineatus Thunberg, 1787; Plotosus kunga
Gomon and Taylor, 1982; Plotosus papuensis Weber, 1910. Một loài mới ở Nhật
Bản đã được Yoshino và Kishimoto (2008) định danh là Plotosus japonicus.
Prokofiev (2006) cũng đã phát hiện và định danh thêm một loài mới từ loài P.
lineatus phân bố ở vịnh Nha Trang và đặt tên là Plotosus nhatrangensis. Như vậy,
tổng số loài cá ngát thuộc giống Plotosus đã được công nhận lên đến 10 loài

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Ahmed, A.L.P., C. Kara and H.M. Buyukcapak, 2004. Reproductive Biology in
a Native European Catfish, Silurus glansis L., 1758, Population in Nemenzelet
Reservoir. Turk. Jvet Anim. Sci. 28 (2004), 613p.
Ahmed, M., 1991. A model to determine benefits obtainable from the
management of riverine fisheries of Bangladesh. ICLARM. Tech. Rep. 28, 133
Apparao, S., 1967. Studied reproductive cycles and lipid levels in Leiognathus
splendens. J. mar. biol. Ass. India, 9 (2): 303-322.
Biswas, S. P., 1973. Manual of Methods in Fish Biology. South Asian
Publishers New Delhi International Book Co, Absecon Highlands, 157p.
Bond, C.E., 1996. Biology of Fishes. Solders College Publishing, 750p.
Boyd, C.E., 1990. Water quality in pond for aquaculture. Ala. Agr. Exp. Sta.
Auburn Univer. Ala., 462p.
Bujang, J. S., M. H. Zakaria and A. Arshad, 2006. Distribution and significance
of sea grass ecosystems in Malaysia. Aquatic Ecosystem Health & Management,
9: 203–214.
Cacot, P., 1998. Description of the ***ual cycle related to the environment and

set up of the artificial propagation in Pangasius bocourti (Sauvage, 1880) and
Pangasius hypophthalmus (Sauvage, 1878), reared in floating cages and in the
pond in the Mekong Delta. Processing of the mid-tern workshop of the Catfish
Asia Project Cantho, Vietnam, and 11-15 May 1998.
10. Castro, P. and M. E. Hunber, 2003. Marine biology. Fourth edition. 468p.