Thạc Sĩ Đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trong câu tiếng Việt

TÊN ĐỀ TÀI : Thạc Sỹ Đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trong câu tiếng Việt

DẪN NHẬP

1. Lí do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu

1.1. Lí do chọn đề tài

Phần phụ chú là một vấn đề ngữ pháp thuộc thành phần câu. Về mặt
ngữ pháp, phần phụ chú là một thành phần biệt lập, nằm ngoài cấu trúc cú
pháp của câu. Tuy nhiên xét về mặt ý nghĩa trong câu, phần phụ chú lại có
quan hệ nội hướng, nó dùng để chú giải thêm một khía cạnh nào đó có liên
quan đến sự tình nêu trong câu, giúp người nghe, người đọc hiểu rõ hơn về
nội dung của câu hay dụng ý của người chú giải.
Vấn đề phân định thành phần câu nói chung là một vấn đề không đơn
giản, nhất là khi nó vượt ra ngoài hai thành phần chính của câu là chủ ngữ và
vị ngữ. Vì vậy phần phụ chú, với tư cách là một “thành phần phụ”,“thứ yếu”,
“biệt lập”, được nhìn nhận rất khác nhau ở nhiều nhà nghiên cứu. Nhìn chung
có hai cách hiểu về phần phụ chú:
Cách thứ nhất cho đó là thành phần phụ nằm trong câu được dùng để
giải thích hay bổ sung ý nghĩa cho thành phần câu đứng trước nó và có cùng
chức năng ngữ pháp với bộ phận được chú thích (Hoàng Trọng Phiến).
Cách thứ hai cho rằng đây là thành phần có thể cùng chức năng hoặc
không đồng chức năng với bộ phận ngữ pháp được nó chú giải bởi nó không
chỉ là thành phần phụ giải thích cho một thành phần hay một bộ phận nào đó
của câu mà nó còn được dùng để giải thích, bổ sung một điều cần chú thích
cho toàn câu.
Ngoài ra, phần phụ chú trong câu tiếng Việt, mặc dù là một vấn đề ngữ
pháp đã xuất hiện từ lâu nhưng ít được các nhà nghiên cứu quan tâm. Chính
vì vậy, khi bàn về vấn đề này, các tác giả cũng chỉ mới đưa ra khái niệm, nêu
quan hệ nghĩa chung của phần phụ chú với phần câu còn lại, chưa bao quát
được vấn đề. Có thể nói rằng, cho đến nay việc nghiên cứu về phần phụ chú

trong câu tiếng Việt vẫn chưa được quan tâm đúng mức, vẫn còn có rất ít
công trình nghiên cứu đi sâu vào vấn đề này (ngoài công trình nghiên cứu của
Đào Thị Vân). Trong khi đó, về nguyên tắc, có thể tìm hiểu phụ chú ở nhiều
phương diện nghĩa như: nghĩa biểu hiện, nghĩa tình thái, để làm rõ vai trò,
tác dụng của phụ chú trong câu, văn bản.
Vì tính đa dạng, phức tạp trong cách nhìn nhận vấn đề và sự cần thiết
khai thác đề tài nên chúng tôi nhận thấy đây là một vấn đề lí thú, một mảng
nghiên cứu giàu tiềm năng. Trong luận văn này, chúng tôi muốn đi tìm hiểu
sâu hơn về Đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trong câu tiếng Việt, hy
vọng sẽ có thêm những đóng góp cho loại thành phần câu này.

1.2. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở tiếp thu những kết quả nghiên cứu của người đi trước, luận
văn sẽ khảo sát đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trên một số loại văn
bản như văn bản nghệ thuật, văn bản khoa học, văn bản chính luận và văn bản
báo chí.
Hướng đi của chúng tôi là tập hợp các câu có phần phụ chú trong một
số văn bản thuộc những phong cách ngôn ngữ khác nhau để khảo sát và khái
quát hoá các đặc trưng về chức năng ngữ nghĩa của phụ chú trong khung câu.
Từ đó có thể có được cách nhìn nhận đầy đủ hơn về vai trò, tác dụng của phần
phụ chú trong câu và trong văn bản tiếng Việt.
Về mặt lý luận, luận văn hy vọng góp phần làm rõ thêm về khái niệm,
cách nhận diện phần phụ chú và đặc biệt là làm rõ những đặc điểm về ngữ
nghĩa biểu hiện và ngữ nghĩa ngữ dụng của phần phụ chú trong câu tiếng
Việt. Đó là những vấn đề đã được đề cập đến nhưng chưa được quan tâm
đúng mức và chưa được lí giải đầy đủ.

Về mặt thực tiễn, xuất phát từ thực tế viết câu của học sinh, có thể cung
cấp cho các em một số kĩ năng để phát hiện, sửa lỗi câu, cải biến câu làm
cho nghĩa của câu không chỉ chính xác mà còn phong phú, đa dạng hơn.

2. Lịch sử vấn đề

Phần phụ chú là một vấn đề đã được các nhà nghiên cứu ngữ pháp trên
thế giới cũng như ở Việt Nam quan tâm từ lâu.

2.1. Việc nghiên cứu phần phụ chú trên thế giới

Theo một số tài liệu mà chúng tôi có được, từ đầu thế kỉ XX, các nhà
ngôn ngữ học thế giới đã đề cập đến phần phụ chú với hai tên gọi là cú giải
thích (comment clause) và phần trong ngoặc (parenthesis). Cách gọi “trong
ngoặc” là cách gọi hình ảnh, không nhất thiết phải đặt trong ngoặc đơn.
Đến năm 1985, R.Quirk, S.Greenbaum, G.Leech, J.Svartvik trong công
trình “A Comprehensive Grammar of the English Language” đánh dấu bước
chuyển mới trong việc nghiên cứu phần phụ chú: cú giải thích được coi là
“phần biệt lập kiểu trong ngoặc” (Comment clause are parenthetical
disjuncts). Chúng có thể xuất hiện ở đầu hoặc ở cuối hoặc giữa câu, và bởi thế
nói chung mang một âm điệu tách rời [61: 106-107].
Năm 1995, Asher R.E trong “The Encyclopedia of language and
linguistics” cho rằng phần trong ngoặc “là một phần chêm có tính chất mở
rộng trong một văn bản, loại như I saw him – John that is – yesterday” (tôi đã
gặp hắn – cái anh chàng John ấy mà – hôm qua).

2.2. Việc nghiên cứu phần phụ chú ở Việt Nam

Ở nước ta, một trong những tài liệu đầu tiên bàn về vấn đề liên quan
đến phụ chú có lẽ là “Việt Nam văn phạm” của các tác giả Trần Trọng Kim,
Bùi Kỉ, Phạm Duy Khiêm (in lần thứ tư, tủ sách giáo khoa Tân Việt, không đề
năm in). Trong quyển sách này, tuy không nhắc đến phụ chú nhưng khi bàn
về dấu câu, các tác giả viết như sau: “Dấu ngoặc đơn [( )]dùng để phân những

tiếng có nghĩa riêng ở giữa câu và để giải thích cái nghĩa cả câu” [31:36]
Từ những năm 60 của thế kỉ XX, giới nghiên cứu Việt ngữ học đã đề
cập đến phụ chú trong tiếng Việt.
Năm 1963, Trương Văn Chình, Nguyễn Hiến Lê dùng khái niệm giải
từ (tức phụ chú) để chỉ hiện tượng ngữ pháp này. Các tác giả đã phân biệt giải
từ của bậc cụm từ (ông gọi là “từ kết”) với giải từ bậc câu.
Bàn về phần phụ chú, tác giả Nguyễn Kim Thản trong “Nghiên cứu về
ngữ pháp tiếng Việt”, tập II (1964) dùng hai tên gọi đồng vị ngữ và phụ chú
ngữ . Ở đây ông đã xem xét hai khái niệm này với tư cách là thành phần biệt
lập (hoặc còn gọi là thành phần thứ yếu biệt lập). Tuy nhiên đến 1997, trong
cuốn “Cơ sở ngữ pháp tiếng Việt”, ông đã dùng một thuật ngữ khác để gọi tên
hiện tượng ngữ pháp này: gia ngữ, ông cho rằng gia ngữ là một thành phần
phụ bên cạnh những thành phần khác như trạng ngữ, khởi ngữ, hô ngữ.
Đến năm 1980, Hoàng Trọng Phiến, trong công trình nghiên cứu “Ngữ
pháp tiếng Việt, câu”, đã nhắc đến hiện tượng ngữ pháp này với thuật ngữ
đồng vị ngữ.
Cùng năm ấy, Hữu Quỳnh trong “Ngữ pháp tiếng Việt hiện đại” đã đề
cập đến phần phụ chú với tên gọi thành phần xen. Cách hiểu về thành phần
xen của tác giả Hữu Quỳnh có quan niệm rộng hơn so với tác giả Hoàng
Trọng Phiến về hiện tượng ngữ pháp này.
Theo quan niệm của các tác giả của cuốn “Ngữ pháp tiếng Việt”- Uỷ
ban Khoa học xã hội Việt Nam (1983), thành phần phụ chú là “thành phần bổ
sung một điều chú thích kịp thời hoặc cho cả nòng cốt câu hoặc cho một yếu
tố thuộc bậc cấu tạo thành phần trước đó [49: 43,191].
Như vậy, cách hiểu của Uỷ ban Khoa học xã hội Việt Nam có phần gần
gũi với các tác giả Trương Văn Chình – Nguyễn Hiến Lê, Hữu Quỳnh.

Cũng trong năm 1983, Lê Cận, Phan Thiều, Diệp Quang Ban, Hoàng
Văn Thung trong quyển “Giáo trình ngữ pháp tiếng Việt”, tập II, đã nhắc đến
hiện tượng ngữ pháp này với tên gọi thành phần biệt lập (biệt lập ngữ). Theo
quan niệm của các tác giả này, thành phần biệt lập là một bộ phận “không cấu
tạo nên nòng cốt câu”, không bổ sung ý nghĩa cho câu, không có quan hệ về ý
nghĩa và về ngữ pháp với câu” [8: 204].
Tác giả Diệp Quang Ban trong “Câu đơn tiếng Việt” (1987) đã phân
biệt giải ngữ của câu với giải ngữ của từ. “Giải ngữ của câu thường đứng
giữa chủ ngữ và vị ngữ hoặc đứng sau nòng cốt câu, cũng có kiểu có thể đứng
trước nòng cốt câu. Còn giải ngữ của từ được coi là phần phụ của từ “được
dùng để thuyết minh thêm nội dung hay giải thích thêm một khía cạnh nào đó
của từ mà nó phụ thuộc về nghĩa. Theo ông điểm chung của hai thành phần
này là “tuy biệt lập về mặt ngữ pháp (không có quan hệ về mặt ngữ pháp) với
các yếu tố khác trong câu một cách hiển nhiên nhưng về mặt ý nghĩa lại giải
thích cho toàn câu, hoặc một yếu tố nào đó trong câu, tức là có quan hệ nội
hướng”.
Trong một công trình khác [5], Diệp Quang Ban cho rằng phần phụ chú
là một bộ phận có tính chất trung gian. Theo ông, có những trường hợp phần
phụ chú nằm trong cấu trúc cú pháp của câu một cách rõ rệt. Nhưng trong
không ít trường hợp khác, ông cũng thừa nhận rằng phần phụ chú nằm ngoài
cấu trúc cú pháp của câu chứa nó.
Sau đó, Hồ Lê trong “Cú pháp tiếng Việt” quyển II (1992) gọi thành
phần này là phụ chú ngữ. Quan điểm của ông gần với quan điểm của Nguyễn
Kim Thản. Ông đề nghị gọi đồng vị ngữ của Nguyễn Kim Thản là đồng danh
ngữ và phụ chú ngữ của Nguyễn Kim Thản là đoạn chú thích. Ngoài ra, tác
giả Hồ Lê cũng nêu những điều kiện khống chế để thiết lập hai kiểu nhỏ phụ
chú này.

Điểm chung giữa các tác giả Nguyễn Kim Thản, Diệp Quang Ban, Hồ
Lê, Lê Cận, Phan Thiều, Hoàng Văn Thung là đều coi phụ chú là thành phần
biệt lập, mặc dù cách diễn đạt có phần khác. Mặc dù vậy, quan niệm về phần
phụ chú vẫn còn có những điểm khác biệt, chưa thống nhất ở nhiều nhà
nghiên cứu, thậm chí chúng ta cũng có thể thấy những quan niệm khác nhau ở
cùng một nhà nghiên cứu.
Gần đây nhất, Đào Thị Vân trong công trình nghiên cứu về “phần phụ
chú trong câu tiếng Việt” (2003) đã xem xét phần phụ chú ở các phương diện:
phương diện cấu tạo hình thức, phương diện hành động nói, phương diện
quan hệ nghĩa với phần văn bản hữu quan . Tuy vậy, ở mảng đề tài này, chúng
tôi nhận thấy có thể khai thác sâu hơn nữa về mặt ngữ nghĩa biểu hiện và ngữ
nghĩa ngữ dụng để làm rõ hơn nữa vai trò, tác dụng của phần phụ chú trong
câu tiếng Việt.

3. Nhiệm vụ của luận văn

Luận văn này có những nhiệm vụ cụ thể như sau:
- Xem xét một số ý kiến tiêu biểu về phụ chú nói chung và phụ chú trong
tiếng Việt nói riêng, vận dụng chúng vào việc nhận diện phụ chú, đồng thời
xác lập một cách nhìn về phụ chú trong câu tiếng Việt.
- Xem xét vai trò của phần phụ chú trong khung câu ở hai bình diện: ngữ
nghĩa biểu hiện và ngữ nghĩa ngữ dụng. Cụ thể, xem xét phần phụ chú trong
khung câu ở các phương diện: nghĩa biểu hiện, nghĩa tình thái và các hành
động nói.
- Đối chiếu tần số sử dụng của các kiểu phụ chú trên bốn loại văn bản:
văn bản nghệ thuật, văn bản khoa học, văn bản hành chính và văn bản báo
chí. Từ đó luận văn khái quát hóa đặc điểm và cách thức sử dụng của phần
phụ chú trong câu, văn bản tiếng Việt.



4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu

4.1. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài này, trong quá trình nghiên cứu, ngoài những
phương pháp, thủ pháp nghiên cứu khoa học chung như: thu thập ngữ liệu,
phân loại, khảo sát, nhận xét , luận văn chủ yếu sử dụng phương pháp sau:
- Phương pháp miêu tả: Phương pháp này được sử dụng để miêu tả các
quan hệ giữa phần phụ chú và nội dung câu ở bình diện ngữ nghĩa (ngữ nghĩa
biểu hiện và ngữ nghĩa ngữ dụng).
- Phương pháp phân tích ngôn ngữ học: Phương pháp này được sử dụng
thường xuyên để phân tích những đặc điểm ngữ nghĩa biểu hiện và ngữ nghĩa
ngữ dụng của phần phụ chú, làm rõ vai trò và tác dụng của chúng trong khung
câu.
- Phương pháp thống kê: Luận văn dùng phương pháp này để định lượng
đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trong các loại văn bản tiếng Việt.

4.2. Nguồn ngữ liệu

Nguồn ngữ liệu chủ yếu được thu thập từ các văn bản thuộc các phong
cách ngôn ngữ như: phong cách ngôn ngữ nghệ thuật, phong cách khoa học,
phong cách chính luận và phong cách báo chí.

5. Bố cục của luận văn

Ngoài phần Dẫn nhập và phần Kết luận, phần Nội dung chính của
luận văn được phân thành 3 chương.

Chương 1: Chương này trình bày những vấn đề lí luận cơ sở như khái
niệm phần phụ chú trong câu, những phương diện nghĩa của câu bao gồm
nghĩa biểu hiện, nghĩa tình thái và lí thuyết hành động ngôn từ. Đây là chương
làm tiền đề cho việc khảo sát và phân tích ngữ nghĩa biểu hiện, ngữ nghĩa ngữ
dụng của phụ chú trong các chương sau.

Chương 2: Chúng tôi tiến hành khảo sát mặt ngữ nghĩa biểu hiện của
phần phụ chú với những ngữ liệu được thu thập trong các văn bản thuộc nhiều
phong cách ngôn ngữ khác nhau. Thông qua kết quả khảo sát ngữ liệu, trong
chương này, luận văn nêu bật những ý nghĩa của phần phụ chú trong quan hệ
với cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu.

Chương 3: Chương này khảo sát phần phụ chú về mặt ngữ nghĩa ngữ
dụng. Từ đó luận văn phân tích và khái quát phần phụ chú trên cơ sở đích
ngôn trung và nghĩa tình thái.