Thạc Sĩ Đặc điểm dịch tễ học sốt rét và một số biện pháp can thiệp cộng đồng cho nhóm dân di cư tự do

Mục lục
Trang
Trang phụ bìa i
Lời cam đoan ii
Lời cám ơn iii
Mục lục iv
Danh mục các chữ viết tắt v
Danh mục các bảng biểu vi
Tài liệu tham khảo
Đặt vấn đề 1
1. Tổng quan tài liệu 3
2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 17
2.1 Địa điểm và đối tượng nghiên cứu 17
2.2 Phương pháp nghiên cứu 17
2.3 Phương pháp thống kê y sinh học 22
2.4 Thời gian tiến hành nghiên cứu: 1 năm (2008) 23
3. Kết quả nghiên cứu 25
3.1 Đặc điểm dịch tễ học sốt rét của cộng đồng dân di cư tự do tại
huyện Krông Bông
25
3.2 Đánh giá hiệu quả của biện pháp giám sát chủ động tại cụm dân di cư
36
4. Bàn luận 46
5. Kết luận 567
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BNSR : Bệnh nhân sốt rét
CSYT : Cơ sở y tế
CSSKBĐ : Chăm sóc sức khỏe ban đầu
GDTT : Giáo dục truyền thông
KAP : Knowlegde - Attitude - Practice
KST : Ký sinh trùng
KSTSR : Ký sinh trùng sốt rét
MT-TN : Miền Trung-Tây Nguyên
NVYT : Nhân viên y tế
P.f : Plasmodium falciparum
P.v : Plasmodium vivax
PCSR : Phòng chống sốt rét
PH : Phối hợp (P.f +P.v)
SL : Số lượng
SR : Sốt rét
SRLH : Sốt rét lưu hành
SRLS : Sốt rét lâm sàng
SRAT : Sốt rét ác tính
TDSR : Tiêu diệt sốt rét
TVSR : Tử vong sốt rét
WHO : Tổ chức y tế thế giới
XN : Xét nghiệm
YTTB : Y tế thôn bản 8
DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 3.1. Đặc điểm về giới và dân tộc tại các điểm nghiên cứu 25
Bảng 3.2. Số tháng định cư trung bình của dân di cư tự do tại các
điểm nghiên cứu 26
Bảng 3.3. Nơi ở của dân di cư tự do trước khi đến định cư tại đây 26
Bảng 3.4. Tỷ lệ mắc bệnh, KSTSR và giao bào tại 2 cộng đồng
dân di cư tự do 28
Bảng 3.5. Phân bố nhiễm ký sinh trùng sốt rét theo giới tại
2 điểm nghiên cứu 29
Bảng 3.6. Phân bố nhiễm ký sinh trùng theo lứa tuổi tại
2 điểm nghiên cứ 30
Bảng 3.7. Trung bình mật độ KSTSR/µl máu tại các điểm
nghiên cứu 30
Bảng 3.8. Cơ cấu các loài ký sinh trùng sốt rét tại các điểm
nghiên cứu 31
Bảng 3.9: Đặc điểm về kinh tế xã hội tại các hộ gia đình điều tra. 32
Bảng 3.10: Tỷ lệ màn và thói quen ngủ màn của dân di cư tự do 33
Bảng 3.11: Kiến thức thái độ và hành vi của dân DCTD 33-34
Bảng 3.12. Phân tích các yếu tố nguy cơ mắc sốt rét 35
Bảng 3.13. Các hoạt động giáo dục truyền thông về sốt rét ở
điểm can thiệp 35
Bảng 3.14. Chỉ số lam xét nghiệm và KSTSR (5/2008-5/2009). 36
Bảng 3.15 : Hoạt động phát hiện bệnh chủ động tại thôn bản
của y tế cụm dân cư 36
Bảng 3.16: Tỷ lệ BNSR và KSTSR qua các đợt điều tra cắt ngang 37
Bảng 3.17 : Cơ cấu KSTSR qua các đợt điều tra cắt ngang 38
Bảng 3.18. So sánh tỷ lệ giao bào ở các điểm theo dõi 39
Bảng 3.19. So sánh phát hiện bệnh chủ động và thụ động tại 2
điểm nghiên cứu 39
Bảng 3.20: So sánh tỷ lệ người/màn và thói quen ngủ màn 40
Bảng 3.21: Kiến thức người dân về bệnh SR tại hai điểm
qua điều tra hộ gia đình 41-42
Bảng 3.22: Số người khám chữa bệnh ở điểm có nhân viên
y tế cụm và cơ sở y tế 43
Bảng 3.23: Kiến thức người dân về bệnh SR tại hai điểm qua điều tra
hộ gia đình 44
Bảng 3.24: Số người khám chữa bệnh ở điểm có nhân viên y tế cụm và cơ sở
y tế 45
vii 9
ĐẶT VẤN ĐỀ
Bệnh sốt rét là một bệnh xã hội phổ biến trên thế giới, ảnh hưởng rất
lớn đến sức khỏe con người, đặc biệt ở các nước vùng nhiệt đới. Mặc dù các
hoạt động phòng bệnh sốt rét đã có từ những năm 1955 nhưng cho đến nay
bệnh vẫn lưu hành ở nhiều nơi trên thế giới [24],[34].
Nhờ các nỗ lực phòng chống bệnh, cho đến nay tình hình sốt rét nhiều
vùng trên thế giới giảm đáng kể, nhưng nguy cơ mắc sốt rét ở một số khu vực
(như Châu Phi), nhất là tại các vùng có dân di cư tự do là rất đáng quan tâm [13],
[8].
Theo một số báo cáo, sốt rét đang gia tăng ở nhiều nước và ở một số
vùng mặc dù bệnh sốt rét đã hết lưu hành. Một trong những yếu tố góp phần
vào sự gia tăng trở lại này là do sự di dân đến định cư ở những vùng đất khác
vì nhiều lý do như: kinh tế, xung đột, thiên tai Ở các nước đang phát triển
di dân liên quan đến nông nghiệp, đào vàng .và nguy cơ mắc , tử vong sốt rét
là rất cao. Cũng theo các phân tích này cho thấy, sốt rét là một trong những
nguyên nhân tử vong cao ở đối tượng di dân ở một số vùng của Thailand,
Sudan, Somalia, Burundi, Rwanda, và Congo. Vụ dịch mới đây nhất xảy ra ở
cộng đồng dân Burundi di cư đến ở Tây Bắc Tanzania, chết do sốt rét và thiếu
máu ở trẻ em dưới 5 tuổi tăng gấp 10 lần so với trước khi có dịch; phản ảnh
sự thiếu miễn dịch của nhóm tuổi này [25], [28], [29]
Tại Việt Nam tình hình dân di cư tự do (DCTD) rất phức tạp kéo theo
nguy cơ gia tăng mắc và tử vong do sốt rét.
Năm 2002, ước tính có 2 triệu dân DCTD đến các khu vực rải rác khắp
cả nước. Phần lớn dân DCTD này đều có nguy cơ cao nhiễm bệnh sốt rét
(SR), điều kiện kinh tế khó khăn, phương tiện không đầy đủ để bảo vệ cá
nhân.
Mặc dù chính quyền đã mở rộng, phát triển các dịch vụ y tế địa phương
nhưng khi mắc bệnh những đối tượng này không được cung cấp các dịch vụ
chăm sóc/ bảo vệ vì họ được xem là dân di cư bất hợp pháp. Tình trạng này 10
một phần là do họ di chuyển đến vùng mới mà không có sự xác nhận của
chính quyền. Kết quả là, họ không được hưởng sự chăm sóc y tế như dân sở
tại và chịu thiệt thòi về chăm sóc y tế cũng như phòng chống sốt rét (PCSR).
Dù sự di cư ngày một gia tăng nhanh do tình hình phát triển kinh tế và
sự đô thị hoá, nhưng chúng ta còn hiểu rất ít về họ và những quan điểm của
họ liên quan đến y tế đặc biệt là đối với bệnh sốt rét. Hiện nay Dak Lak là tỉnh
có số DCTD lớn nhất, ước tính hiện có khoảng 100.000 hộ, 463.000 người
dân DCTD đang sống trong rừng sâu, tránh sự kiểm soát của chính quyền địa
phương, lẩn tránh trong rừng sâu nơi có sốt rét lưu hành nặng, không thể tiếp
cận với hệ thống y tế [5],[6],[7].
Để đánh giá nguy cơ mắc sốt rét và hiệu quả một số biện pháp phòng
chống sốt rét cho cộng đồng dân di biến động này, chúng tôi tiến hành nghiên
cứu đề tài : “Đặc điểm dịch tễ học sốt rét và hiệu quả biện pháp quản lý bệnh
chủ động cho nhóm dân di cư tự do tại huyện Krông Bông, tỉnh Dak Lak năm
2008”
Nhằm các mục tiêu sau:
1. Xác định một số đặc điểm dịch tễ học sốt rét của cộng đồng dân di cư
tự do tại huyện Krông Bông.
2. Đánh giá hiệu quả biện pháp quản lý bệnh chủ động của y tế cụm dân
cư áp dụng cho nhóm dân di cư tự do tại huyện Krông Bông 11
Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Sơ lược lịch sử nghiên cứu và phòng chống bệnh SR:
Sự kiện quan trọng trong quá trình nghiên cứu nguyên nhân bệnh SR
đầu tiên vào 1880, khi Laveran, một bác sĩ giải phẫu người Pháp khám phá
và mô tả KSTSR ở máu người. Tuy nhiên trước đó đã có một số nghiên cứu
liên quan bệnh SR [21], [22]
- 1847 Dampster ở Ấn Độ đã mô tả dấu hiệu lách sưng ở trẻ em như là
một chỉ số để đánh giá mức độ lưu hành của bệnh.
- 1848 Wirchow và Freichs ở Đức đã ghi nhận sự hiện diện của các
sắc tố trong các cơ quan nội tạng có thể liên quan đến tử vong do SR.
- Laveran phát hiện và mô tả KSTSR ở máu người, ông đặt tên là
Oscillaria malaria vào 1881, và là người đầu tiên mô tả giao bào hình lưỡi
liềm.
- Mặc dù 1882, Richards đã xác nhận sự quan sát của Laveran, nhưng
đóng góp của ông cũng không được công nhận cho đến 1885 bởi vì người ta
tin rằng bệnh nguyên của SR do vi khuẩn Bacillus malaria (Klebs và Crudeli,
1874)
KSTSR được mô tả chi tiết và đầy đủ bởi các nhà khoa học từ 1885 – 1890.
- 1886 Golgi ở Ý mô tả 2 loại KST ở người: P.falciparum và P.vivax.
- 1889 - 1890 Celli và Marchiafava mô tả P.falciparum.
- 1890 Romanowsky tìm ra phương pháp nhuộm KST SR, đã chứng
minh sự hiện diện của KST SR trên lam máu lấy từ người bệnh là phát minh
rất quan trọng giúp nghiên cứu bệnh SR.
- 1895 Ross quan sát hiện tượng thoát roi ở thành dạ dày muỗi
- 1898 Grassi, Biguami và Bastianelli ở Ý mô tả chu kỳ KSTSR người
ở muỗi Anophenles.
- 1922 Stephens xác định và mô tả P.ovale.
- 1937 Jame mô tả sự phát triển vô tính của P.gallinaceum. 12
- 1947 Garnham mô tả thể ngoài hồng cầu của P.kochi ở nhu mô gan
của khỉ Đông Phi.
- 1948 Shortt, Garnham và Malanos ở Anh mô tả thể tiền hồng cầu
(Pre-erythrocyte) của P.cynomolgy.
- 1976 Trager và Jensen ở Mỹ đã phát triển thành công nuôi cấy liên
tục của invitro của P.falciparum
Về lĩnh vực nghiên cứu phòng chống SR:
- 1899 Ross giới thiệu các biện pháp diệt bọ gậy.
- 1901-1903 chương trình PCSR bằng diệt bọ gậy ở Malaya được đề
nghị bởi Malcolm. Chiến dịch PCSR bằng chống muỗi được thực hiện bởi
Ross ở Ismailia, Ai Cập.
- 1904 - 1914 Chiến dịch PCSR được thực hiện ở vùng kinh đào
Panama.
- 1935 – 1939 PCSR trên diện lớn bằng phương pháp phun pyrethrum
ở Nam Phi, Hà Lan và Ấn Độ.
- 1936- 1939 : Phát hiện tác động của DDT (Được tổng hợp bởi
Zeidler năm 1874) có tác dụng diệt côn trùng.
- 1955 : Đại hội đồng y tế thế giới lần thứ VIII chấp nhận nguyên lý
tiêu diệt sốt rét (TDSR)
- 1957 : WHO đưa ra khái niệm và thực hành TDSR
- 1979 : Các chuyên gia WHO chuyển chiến lược TDSR sang PCSR.
- 1985 Đại hội đồng y tế thế giới lần thứ 38 đề xướng chiến lược
PCSR lồng ghép trong chăm sóc sức khoẻ ban đầu.
- 1992 Hội nghị bộ trưởng các nước về SR tại Amsterdam (Hà Lan)
[4].
1.2 Tình hình SR thế giới và chiến lược PCSR:
1.2.1 Tình hình SR thế giới và chiến lược PCSR những năm gần đây:
Tình hình SR trong những năm gần đây đang trở nên nghiêm trọng.
Theo thông báo của WHO (Hội nghị bộ trưởng 1992) mỗi năm toàn cầu có 13
khoảng 300 - 500 triệu người mắc bệnh, trên 1 triệu người chết. SR đe dọa
khoảng 2.200 triệu người chiếm 40% dân số thế giới đặc biệt nguy hiểm ở trẻ
em và vùng dân cư nghèo đói [4].
Những nước có chương trình tiêu diệt SR với nỗ lực trong vòng 25 – 30
năm qua chủ yếu ở Châu Á và Châu Mỹ. Tổng số ca mắc bệnh trong những
khu vực này là khoảng 5 triệu mỗi năm. Tuy nhiên, theo ước tính số ca mắc
bệnh trên thực tế có thể cao hơn 4 lần. Khoảng 80% số ca này là ở Châu Á
(ngoại trừ Trung Quốc), tình hình SR đang xấu đặc biệt ở bán đảo Đông
Dương là khu vực chịu ảnh hưởng trầm trọng của hiện tượng kháng thuốc.
Các chuyên gia y tế của WHO cũng đánh giá rằng, tại Ấn Độ CTPCSR không
có tiến bộ trong những năm gần qua. Dù cho phần lớn dân cư Châu Á – Mỹ
đang sống trong những vùng nguy cơ SR tương đối thấp, nhưng tình hình SR
ở khu vực biên giới với sự phát triển của kinh tế – xã hội là những vấn đề cho
PCSR. Ở những vùng này, biến động môi trường, di biến động dân số, không
có cơ sở y tế làm cho tình hình SR xấu đi [25], [26]
Trong những năm của thập kỷ 30 của thế kỷ XX, ngoài các nghiên cứu
phát hiện những giai đoạn phát triển của KSTSR trong cơ thể người còn có
những phát minh quan trọng về thuốc SR. Nhiều thuốc đã được tổng hợp:
pamaquine, primaquine, proguanil, nhưng quan trọng hơn cả là
chloroquine, một loại thuốc thuộc nhóm 4 - amino quinoleine ít độc, có thể sử
dụng thay thế quinine một cách rộng rãi trên toàn thế giới. Bên cạnh đó, DDT
được tìm thấy có giá trị diệt muỗi với tính chất tồn lưu kéo dài trên tường
vách và có thể sử dụng rộng rãi để diệt muỗi SR. Các loại thuốc SR cùng với
DDT khi được áp dụng rộng rãi đã làm giảm nhanh chóng bệnh SR ở nhiều
nước. Vì vậy tại Đại hội đồng WHO lần thứ VIII (1955) đã chấp nhận chiến
lược TDSR trên quy mô rộng lớn với mục tiêu là thanh toán SR toàn cầu đến
mức có thể kiểm soát từng trường hợp bệnh. [11], [21]
Nội dung cơ bản của chiến lược tiêu diệt SR toàn cầu này là: