Thạc Sĩ Công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu

Luận văn thạc sỹ kinh tế: Công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG -----***----- ĐOÀN THỊ HƯƠNG LI C ÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ TOÀN CẦU Chuyên ngành: Kinh tế thế giới và quan hệ kinh tế quốc tế Mã số: 60.31.07 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: GS,TS HOÀNG VĂN CHÂU HÀ NỘI - 2008
2. MỤC LỤC Trang DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH VẼ MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VÀ SỰ CẦN THIẾT PHẢI PHÁT TRIỂN NGÀNH NÀY Ở VIỆT NAM . 6 1.1. Tổng quan về công nghiệp hỗ trợ . 6 1.1.1. Sự ra đời của thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” . 6 1.1.2. Các định nghĩa về công nghiệp hỗ trợ 7 1.1.3. Các khái niệm liên quan 12 1.1.4. Định nghĩa về công nghiệp hỗ trợ . 15 1.1.5. Kinh nghiệm quốc tế trong phát triển công nghiệp hỗ trợ 17 1.2. Ngành dệt may và công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may . 24 1.2.1. Ngành dệt may . 24 1.2.2. Công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may 36 1.3. Sự cần thiết phải phát triển công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may ở Việt Nam . 38 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VIỆT VAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ TOÀN CẦU 40 2.1. Chuỗi giá trị toàn cầu ngành dệt may . 40 2.2. Vị thế của Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu ngành dệt may 47 2.3. Thực trạng chung của công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu . 48 2.3.1. Điều kiện các yếu tố đầu vào . 48 2.3.2. Các ngành có liên quan . 50
3. 2.3.3. Chiến lược, cơ cấu, môi trường cạnh tranh . 51 2.3.4. Cầu trong nước 53 2.3.5. Vai trò của Chính phủ . 55 2.3.6. Các cơ hội . 57 2.4. Thực trạng một số ngành công nghiệp hỗ trợ dệt may cụ thể 57 2.4.1. Ngành sản xuất máy móc trang thiết bị . 57 2.4.2. Ngành sản xuất nguyên liệu thô (bông, tơ tằm) . 61 2.4.3. Ngành phụ kiện may 64 2.4.4. Ngành thiết kế mẫu . 68 CHƯƠNG 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP GIA TĂNG GIÁ TRỊ CỦA CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ TOÀN CẦU 72 3.1 Định hướng phát triển công nghiệp dệt may và công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may Việt Nam trong thời gian tới . 72 3.1.1. Ngành dệt may . 72 3.1.2. Công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may 76 3.2. Một số giải pháp phát triển công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may trong thời gian tới 83 3.2.1. Nhóm giải pháp đối với Nhà nước 83 3.2.2. Nhóm giải pháp đối với Hiệp hội Dệt may . 96 3.2.3. Nhóm giải pháp đối với các doanh nghiệp hoạt động trong ngành công nghiệp hỗ trợ dệt may 96 KẾT LUẬN 103 TÀI LIỆU THAM KHẢO
4. DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH VẼ Trang Hình1.1: Phạm vi của công nghiệp hỗ trợ theo MITI . 9 Hình1.2: Mô hình của Porter về lợi thế cạnh tranh của các quốc gia 12 Hình 1.3: Các phạm vi của công nghiệp hỗ trợ 16 Hình 1.4: Sơ đồ mô tả toàn bộ quá trình sản xuất dệt may . 25 Hình 1.5: Giá trị xuất khẩu dệt may qua các năm từ 2001-2008 27 Bảng 1.1: Cơ cấu kim ngạch xuất khẩu dệt may Việt Nam 34 Bảng 1.2: Năng lực sản xuất của ngành dệt . 35 Hình 1.6: Mối quan hệ giữa ngành dệt may và công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may . 38 Bảng 2.1: Số liệu một số sản phẩm công nghiệp hỗ trợ dệt may Việt Nam 2000-2006 . 54 Bảng 2.2: Tình hình sản xuất bông của Việt Nam . 61 Bảng 2.3: Năng lực sản xuất một số sản phẩm phụ kiện may của Việt Nam 65 Bảng 2.4: Nhập khẩu nguyên phụ liệu, phụ tùng thiết bị tại Hanosimex 66 Bảng 2.5: Định mức nguyên phụ liệu cho một đơn vị sản phẩm mã 3A1835 67 Bảng 2.6: Một số mặt hàng dệt may nhập khẩu từ năm 2001-2006 . 67
5. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Các học giả thế giới cho rằng chu trình sáng tạo ra giá trị tăng thêm của một ngành công nghiệp được chia thành 3 khu vực. Đó là: khu vực thượng nguồn (up-stream) bao gồm các hoạt động: nghiên cứu, triển khai, thiết kế, sản xuất các bộ phận, linh kiện; khu vực trung nguồn (mid-stream) là công đoạn lắp ráp, gia công; còn khu vực hạ nguồn (down-stream) bao gồm hoạt động khai thác thị trường, tiếp thị và xây dựng mạng lưới lưu thông, chiến lược thương hiệu. Giá trị gia tăng thêm tạo ra ở hai khu vực thượng nguồn và hạ nguồn là rất cao còn khu vực trung nguồn là tương đối thấp. Khi các doanh nghiệp Việt Nam tiến sâu vào hội nhập quốc tế, cùng với tiến trình hội nhập của đất nước thì việc doanh nghiệp xác định họ đang ở bậc thang nào trong chuỗi giá trị toàn cầu mà họ sẽ tham gia. Vì vậy, việc nâng cao vị thế của doanh nghiệp Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu trở thành một vấn đề trọng đại đối với các doanh nghiệp Việt Nam, cũng như nền kinh tế Việt Nam khi đã gia nhập thị trường thế giới. Và Việt Nam rất cần vươn lên để phát triển khu vực “thượng nguồn” cũng như “hạ nguồn” trong chuỗi giá trị này. Đó chính là sự lựa chọn tất yếu thể thoát khỏi tụt hậu và lệ thuộc. Tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu đâu phải là đồ trang sức hợp thời trang, mà chính là quy luật tất yếu của thời hội nhập. Chuỗi giá trị toàn cầu ngành dệt may, Việt Nam mới chủ yếu tham gia vào khu vực “trung nguồn”, khu vực được đánh giá là tạo ra giá trị gia tăng thấp nhất trong toàn chuỗi giá trị. Khoảng 90% doanh nghiệp dệt may của Việt Nam tham gia vào khâu này của chuỗi giá trị dưới hình thức gia công. Công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may là “thượng nguồn” trong quá trình sản xuất, là đầu vào của ngành công nghiệp dệt may, một khi công nghiệp hỗ
6. 2 trợ yếu kém, về lâu dài nó sẽ kéo theo sự suy yếu của ngành công nghiệp dệt may vì không đảm bảo được cái gốc của sự phát triển bền vững. Hiện nay, đầu vào của ngành chủ yếu phải nhập khẩu do sự non kém của công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may trong nước. Việc đi bằng đôi chân của người khác làm cho ngành dệt may vẫn bị đánh giá là ngành không bền vững và có hiệu quả kinh tế không cao, chỉ chiếm phần nhỏ giá trị trong chuỗi giá trị toàn cầu. Phát triển công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may để chủ động đầu vào sản xuất, gia tăng giá trị trong chuỗi giá trị toàn cầu . là bài toán đặt ra đối với ngành dệt may Việt Nam. Trong xu thế hội nhập thế giới, các quốc gia đều muốn thu được lợi nhuận cao trong chuỗi giá trị toàn cầu. Đối với ngành dệt may Việt Nam, công nghiệp hỗ trợ đang trở thành mối quan tâm hàng đầu, là yếu tố then chốt để giải bài toán năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững của ngành. 2. Tình hình nghiên cứu Bộ Công nghiệp (nay là Bộ Công Thương) đã có Quyết định 34/2007/QĐ-BCN ngày 31/7/2007 phê duyệt “Quy hoạch phát triển công nghiệp hỗ trợ đến năm 2010 - tầm nhìn đến năm 2020”, trong đó tập trung vào 5 nhóm ngành công nghiệp hỗ trợ là: Dệt may, Da giày, Điện tử - Tin học, Sản xuất và Lắp ráp ô tô, Cơ khí chế tạo. Quy hoạch đã được triển khai hơn 1 năm, nhưng nhiều doanh nghiệp sản xuất công nghiệp hỗ trợ còn rất mơ hồ hoặc không hiểu biết. Trong khi đó, phía các cơ quan triển khai chính sách, kế hoạch hỗ trợ cho Quy hoạch phát triển công nghiệp hỗ trợ cũng thủng thẳng vì phải chờ trình duyệt các bước triển khai. Đơn cử, ngay tại Thành phố Hồ Chí Minh (TPHCM) - đầu tàu sản xuất công nghiệp của cả nước - đến nay chỉ mới xong phần đề cương của Chương trình phát triển công nghiệp hỗ trợ thành phố đến 2015, tầm nhìn
7. 3 2020 do Sở Công thương phụ trách. Chiến lược phát triển công nghiệp hỗ trợ nói chung và cho ngành dệt may nói riêng- cả ở cấp Nhà nước và cấp doanh nghiệp - còn đang dừng ở ý tưởng. Đầu năm 2005, Cục Xúc tiến Ngoại thương Nhật Bản (JETRO) tại Hà Nội đã phối hợp với Viện Chiến lược Chính sách Công nghiệp của Bộ Công nghiệp tổ chức Hội thảo về kinh nghiệm phát triển công nghiệp hỗ trợ nhằm mục đích góp phần cải thiện tốc độ phát triển của ngành công nghiệp hỗ trợ ở Việt Nam. Năm 2007, Diễn đàn Phát triển Việt Nam (VDF) đã xuất bản cuốn “Xây dựng công nghiệp hỗ trợ tại Việt Nam”, trong đó có bài viết “Công nghiệp hỗ trợ Việt Nam dưới góc nhìn của các nhà sản xuất Nhật Bản”. JETRO và VDF đã nghiên cứu khái quát về công nghiệp hỗ trợ ở Việt Nam và tập trung vào nghiên cứu và đề xuất giải pháp phát triển công nghiệp hỗ trợ cho các ngành ô tô, xe máy, điện tử - những ngành mà chủ yếu các doanh nghiệp Nhật Bản đang đầu tư vào Việt Nam. Công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may đã không được JETRO và VDF quan tâm nghiên cứu. Ngày nay, tham gia vào chuỗi giá toàn cầu trở thành một xu thế tất yếu, đã có một số bài viết về vị thế của Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu ngành dệt may. Những bài viết này phản ánh được thực tế là Việt Nam mới chủ yếu tham gia vào khâu gia công trong chuỗi giá trị dệt may toàn cầu, đề xuất phát triển khu thượng nguồn như thiết kế, nguyên phụ liệu và khâu hạ nguồn như xây dựng thương hiệu, chiến lược phân phối. Thực trạng công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu và đề xuất giải pháp gia tăng vị thế của công nghiệp hỗ trợ dệt may Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu chưa được quan tâm nghiên cứu.
8. 4 3. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý thuyết công nghiệp hỗ trợ và thực trạng công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may Việt Nam, luận văn nhằm đưa ra một số phương hướng và giải pháp phát triển công nghiệp hỗ trợ cho ngành dệt may Việt Nam nhằm gia tăng vị thế của công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích và làm rõ khái niệm công nghiệp hỗ trợ; xác định vai trò của công nghiệp hỗ trợ đối với ngành công nghiệp chính nói riêng và đối với nền kinh tế nói chung. - Phân tích và đánh giá thực trạng công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may hiện nay của Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu, đánh giá hiệu quả tác động của công nghiệp hỗ trợ đến sự phát triển ngành dệt may trong giai đoạn vừa qua. - Tìm kiếm, đề xuất phương hướng và các giải pháp phát triển cho công nghiệp hỗ trợ ngành dệt may. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các ngành công nghiệp hỗ trợ cho ngành dệt may Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu: Trong khuôn khổ một luận văn thạc sỹ, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu các ngành công nghiệp hỗ trợ cho ngành dệt may Việt Nam từ năm 2000 đến nay.
9. 5 6. Phương pháp nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận văn sẽ sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh để nghiên cứu. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài lời mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương chính như sau: CHƯƠNG 1. CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VÀ SỰ CẦN THIẾT PHẢI PHÁT TRIỂN NGÀNH NÀY Ở VIỆT NAM CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ TOÀN CẦU CHƯƠNG 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP GIA TĂNG GIÁ TRỊ CỦA CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VIỆT NAM TRONG CHUỖI GIÁ TRỊ TOÀN CẦU Người viết luận văn này xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn chân thành tới GS,TS Hoàng Văn Châu đã hết lòng giúp đỡ, hướng dẫn, và chỉnh sửa để hoàn thành tốt luận văn này.
10. 6 CHƯƠNG 1. CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ NGÀNH DỆT MAY VÀ SỰ CẦN THIẾT PHẢI PHÁT TRIỂN NGÀNH NÀY Ở VIỆT NAM 1.1. Tổng quan về công nghiệp hỗ trợ 1.1.1. Sự ra đời của thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” “Công nghiệp hỗ trợ” (supporting industry) là một từ tiếng Anh-Nhật được các doanh nghiệp Nhật Bản sử dụng từ lâu trước khi trở thành một thuật ngữ chính thức. Thuật ngữ này trở nên thông dụng ở Nhật Bản vào khoảng những năm 1980 khi được Chính phủ Nhật Bản sử dụng trong các văn bản tài liệu của mình và sau đó được sử dụng rộng rãi ở các nước châu Á[11, tr.43]. Thuật ngữ chính thức được sử dụng ở Việt Nam tương đối muộn, từ năm 2003. Chính phủ Việt Nam đã không quan tâm nhiều đến thuật ngữ này cho tới khi Sáng kiến chung Việt Nam - Nhật Bản giai đoạn 1 (2003-2005) đề xuất việc soạn thảo quy hoạch tổng thể về phát triển công nghiệp hỗ trợ như một biện pháp cấp bách để xúc tiến đầu tư nước ngoài[11, tr.43]. Do chính sách tự cung tự cấp và nền kinh tế kế hoạch tập trung phát triển công nghiệp nặng trước đây, Việt Nam đã phát triển các ngành công nghiệp tự sản xuất toàn bộ đầu vào theo cơ cấu hợp nhất chiều dọc, như các ngành công nghiệp sản xuất máy nông nghiệp, xe đạp, ô tô. Các ngành công nghiệp này hoặc không còn tồn tại, hoặc tái cơ cấu, hoặc chuyển sang hoạt động khác kể từ khi thực hiện chính sách Đổi mới vào năm 1986. Do thiếu thông tin, và cũng do các nhà cung cấp trong nước không đáp ứng được yêu cầu khắt khe về chất lượng, các doanh nghiệp nước ngoài đến Việt Nam vào giữa những năm 1990 cho rằng ở Việt Nam không có công nghiệp hỗ trợ hoặc nếu có thì rất non trẻ. Tuy nhiên, điều tra do Tổ chức Xúc tiến Thương mại Nhật Bản (JETRO) thực hiện năm 2004 nhận thấy quan điểm trên không hoàn toàn chính xác, và rằng công nghiệp hỗ trợ Việt Nam đang bắt đầu phát triển.
11. 7 Sự tăng trưởng ổn định của công nghiệp hỗ trợ đòi hỏi chính sách hợp lý từ Chính phủ, và Quy hoạch tổng thể về phát triển công nghiệp hỗ trợ đã được xây dựng để đáp ứng đòi hỏi này. 1.1.2. Các định nghĩa về công nghiệp hỗ trợ Mặc dù thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” được sử dụng rộng rãi ở nhiều nước, nhưng thuật ngữ này vẫn rất mơ hồ và không có định nghĩa thống nhất. Nên hiểu “công nghiệp hỗ trợ” theo nghĩa rộng, bao gồm toàn bộ các ngành công nghiệp cung cấp đầu vào, hay theo nghĩa hẹp là ngành công nghiệp chỉ cung cấp linh kiện, phụ tùng và công cụ cho một số ngành công nghiệp nhất định, điều này hoàn toàn phụ thuộc vào người sử dụng. Trên thực tế, công nghiệp hỗ trợ của công nghiệp giầy da cung cấp các phụ kiện của giầy, da đã qua xử lý, máy móc thiết bị xử lý da, và dịch vụ thiết kế. Công nghiệp hỗ trợ của công nghiệp xe máy cung cấp các nguyên liệu đầu vào và quy trình sản xuất ra chúng, và các dịch vụ cho các nhà lắp ráp xe máy. Tuy nhiên công nghiệp hỗ trợ cũng có thể được hiểu rộng hơn thế và không có ranh giới cụ thể. Điều này có nghĩa là, để hoạch định được chính sách, phạm vi của công nghiệp hỗ trợ phải được các nhà hoạch định chính sách quy định cụ thể và mang tính chất chiến lược nhằm đảm bảo sự tương thích giữa định nghĩa với mục đích của chính sách. Ví dụ, Thái Lan định nghĩa công nghiệp hỗ trợ là các doanh nghiệp sản xuất linh phụ kiện được sử dụng trong các công đoạn lắp ráp cuối cùng của các ngành công nghiệp sản xuất ô tô, máy móc, và điện tử[11, tr.45]. Trong khi đó Bộ Năng lượng Mỹ lại định nghĩa công nghiệp hỗ trợ là những ngành công nghiệp cung cấp nguyên liệu và quy trình cần thiết để sản xuất ra sản phẩm trước khi chúng được đưa ra thị trường[11, tr.45]. Trong bối cảnh Việt Nam hiện nay khó có thể áp dụng bất kỳ khái niệm sẵn có nào về công nghiệp
12. 8 hỗ trợ của nước khác vì sự khác biệt về điều kiện kinh tế, trình độ phát triển và những thách thức mỗi nước phải đối mặt trong nền kinh tế toàn cầu. Việt Nam cần phải lựa chọn cho mình một định nghĩa phù hợp nhất với điều kiện kinh tế, xã hội hiện nay. Thuật ngữ hiện đang được sử dụng ở các nước Đông Á bắt nguồn từ Nhật Bản vào khoảng giữa những năm 1980. Tài liệu chính thức đầu tiên sử dụng thuật ngữ này là Sách trắng về Hợp tác kinh tế năm 1980 Bộ Công nghiệp và Thương mại Quốc tế (MITI) Nhật Bản (MITI đã đổi tên thành METI - Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp - từ tháng 1 năm 2001). Trong tài liệu này, thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” được dùng để chỉ “các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) có đóng góp cho việc phát triển cơ sở hạ tầng công nghiệp ở các nước châu Á trong trung và dài hạn” hay “các SME sản xuất linh phụ kiện”. Mục đích của MITI tại thời điểm đó là thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa và phát triển SME ở các nước ASEAN, đặc biệt là ASEAN 4 (gồm Indonesia, Malaysia, Philippines và Thái Lan)[8]. Hai năm sau đó, MITI giới thiệu thuật ngữ này với các nước Châu Á trong Kế hoạch Phát triển Công nghiệp Châu Á mới (được biết đến với tên gọi New AID Plan). Đây là một chương trình hợp tác kinh tế toàn diện trên ba phương diện: viện trợ, đầu tư và thương mại. Trong khuôn khổ của kế hoạch, Chương trình Phát triển Công nghiệp hỗ trợ Châu Á ra đời năm 1993 nhằm giải quyết các vấn đề về thâm hụt thương mại, nút cổ chai của cơ sở hạ tầng, thiếu hụt lực lượng lao động chuyên nghiệp ở các nước ASEAN 4, và thúc đẩy hợp tác công nghiệp giữa Nhật Bản với các nước này. Trong chương trình này, công nghiệp hỗ trợ chính thức được định nghĩa là “các ngành công nghiệp cung cấp những gì cần thiết như nguyên vật liệu thô, linh phụ kiện và hàng hoá tư bản, cho các ngành công nghiệp lắp ráp. Trong định nghĩa này, phạm vi của công nghiệp hỗ trợ được mở rộng, từ các SME thành các ngành
13. 9 công nghiệp sản xuất hàng hoá trung gian và hàng hoá tư bản cho công nghiệp lắp rắp mà không phân biệt quy mô doanh nghiệp (Hình 1.1). Công nghiệp lắp ráp Sản Xuất phẩm khẩu, Sử cuối dụng Ô tô Điện Điện tử cùng trong nước Phụ tùng, linh kiện, hàng hóa trung gian Phụ tùng Đúc Rèn Khuôn Nguyên và linh nhựa liệu kiện Công nghiệp hỗ trợ Hình 1. Phạm vi của công nghiệp hỗ trợ theo MITI Nguồn: [11, tr.46] Một câu hỏi có thể được đặt ra là tại sao thuật ngữ này lại xuất hiện ở Nhật Bản mà không phải là nước khác, và vào giữa những năm 1980 mà không sớm hơn hay muộn hơn. Đáp án của câu hỏi này có thể là sự tăng giá của đồng Yên (JPY) so với đồng đô la Mỹ (USD), và nỗ lực của MITI nhằm phát triển cơ sở công nghiệp để hỗ trợ các doanh nghiệp Nhật Bản hoạt động ở Châu Á. Đồng Yên tăng giá đột ngột sau Hiệp định Plaza vào tháng 9 năm 1985, từ 240 JPY/1USD trong tháng 9 năm 1985 lên 160JPY/1USD tháng 4 năm 1986[8], đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến các doanh nghiệp xuất khẩu. Đồng Yên tăng giá làm cho các doanh nghiệp Nhật Bản phải giảm xuất khẩu các sản phẩm cuối cùng và chuyển cơ sở sản xuất sang các nước có chi phí nhân công rẻ hơn. Tuy nhiên các doanh nghiệp Nhật Bản ở nước ngoài phải nhập khẩu linh phụ kiện từ các nhà thầu ở Nhật Bản vì các nước đang phát triển không có nhà cung cấp nào có thể cung cấp các linh phụ kiện quan
14. 10 trọng, kể cả các nước ASEAN 4. Do đó, thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” được dùng để chỉ sự thiếu hụt các ngành công nghiệp như vậy ở các nước này. Trong bối cảnh như vậy, MITI sau đó đã giới thiệu New AID Plan vào năm 1987 và Chương trình Phát triển Công nghiệp hỗ trợ châu Á năm 1993, như đã trình bày ở trên, trong đó phổ biến thuật ngữ đến các nước châu Á khác. Vì vậy có thể nói rằng đồng Yên tăng giá và nỗ lực của MITI là những điều kiện cần và đủ cho sự ra đời của thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” ở Nhật Bản và châu Á trong những năm 1980. Việt Nam tiếp nhận thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” tương đối muộn. Trước đây, khi tập trung phát triển công nghiệp nặng trong thời kỳ kinh tế kế hoạch tập trung, mặc dù các ngành này cũng đòi hỏi lượng đầu vào trên quy mô mở rộng, nhưng Việt Nam không chú ý đến khái niệm công nghiệp hỗ trợ vì linh phụ kiện dùng cho sản phẩm cuối cùng của các ngành công nghiệp nặng như máy nông nghiệp, xe đạp và ô tô được sản xuất trong cùng một doanh nghiệp theo cơ cấu tích hợp chiều dọc. Ngay cả khi thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ” được giới thiệu với hầu hết các nước châu Á tại cuộc họp của Tổ chức Năng suất Châu Á (APO) và Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (APEC), Việt Nam trong khi đó đang ở giai đoạn đầu của quá trình Đổi mới, vẫn không chú ý đến vì còn phải đối phó với những vấn đề cấp bách khác như phát triển nông nghiệp, cải cách kinh tế, và xoá đói giảm nghèo. Khi các nhà đầu tư nước ngoài bắt đầu vào Việt Nam từ giữa những năm 1990, họ gặp nhiều khó khăn trong việc tìm kiếm các nhà cung cấp sản phẩm đầu vào đáp ứng được yêu cầu. Họ nêu vấn đề này với Chính phủ Việt Nam và đề nghị Chính phủ thực hiện các biện pháp thích hợp để giải quyết. Tuy nhiên, khi đó Chính phủ Việt Nam chưa quen với khái niệm công nghiệp hỗ trợ. Một vấn đề khác nữa là do chưa có định nghĩa chính thức về công nghiệp hỗ trợ nên mọi biện pháp thúc đẩy ngành công nghiệp này khó được
15. 11 thực hiện một cách hiệu quả. Chính phủ Việt Nam dường như vẫn còn chưa biết làm thế nào để giải quyết vấn đề này. Nhằm giúp Việt Nam cải thiện môi trường kinh doanh và đầu tư, Nhật Bản đã hỗ trợ thông qua Dự án Ishikawa (1995) và Sáng kiên chung Việt Nam - Nhật Bản (2003). Những chương trình này mang lại lợi ích cho cả hai nước: Việt Nam có thể thu hút nhiều đầu tư nước ngoài hơn và các doanh nghiệp nước ngoài đang hoạt động tại Việt Nam được hưởng môi trường kinh doanh tốt hơn. Nội dung chính của Dự án Ishikawa là giúp Việt Nam chuyển đổi từ nên kinh tế kế hoạch sang định hướng thị trường một cách thuận lợi, hội nhập với cộng đồng quốc tế, hiện đại hoá hệ thống tài chính, nâng cao sức cạnh tranh trong công nghiệp, và phát triển khu vực nông thôn. Ngoài ra, các đề xuất từ phía cộng đồng doanh nghiệp Nhật Bản cải thiện hệ thống luật pháp cũng được phản ánh trong dự án này. Sáng kiến chung Việt Nam - Nhật Bản, khởi xướng năm 2003, nhằm tăng cường sức cạnh tranh kinh tế của Việt Nam thông qua việc thúc đẩy dòng đầu tư nước ngoài vào Việt Nam. Trong Kế hoạch Hành động của Sáng kiến, mục đầu tiên trong danh mục các hành động cần thực hiện là “phát triển, giới thiệu, và tận dụng công nghiệp hỗ trợ ở Việt Nam”. Điều này cho thấy Việt Nam đã bắt đầu nhận ra tầm quan trọng của công nghiệp hỗ trợ trong quá trình công nghiệp hoá và thu hút đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, trong suốt thời gian thực hiện Giai đoạn 1 của Sáng kiến kéo dài hai năm, hành động này đã không được thực hiện. Vì vậy, hành động này được nhắc lại trong Giai đoạn 2 của Sáng kiến, trong đó bao gồm việc xây dựng quy hoạch tổng thể phát triển công nghiệp hỗ trợ, lập cơ sở dữ liệu về công nghiệp hỗ trợ, và thành lập khu công nghiệp cho công nghiệp hỗ trợ.
16. 12 Để đáp ứng yêu cầu trên một cách hiệu quả, các nhà hoạch định chính sách Việt Nam cần phải thấu hiểu bản chất của công nghiệp hỗ trợ và các khái niệm liên quan, và lựa chọn một định nghĩa về công nghiệp hỗ trợ để làm cơ sở cho việc thiết kế chính sách toàn diện cho sự phát triển của ngành công nghiệp này. 1.1.3. Các khái niệm liên quan Cùng với thuật ngữ “công nghiệp hỗ trợ”, có một vài khái niệm khác cũng được sử dụng để chỉ ngành công nghiệp chuyên cung cấp đầu vào, trong số đó có: công nghiệp liên quan và hỗ trợ, thầu phụ, công nghiệp phụ thuộc, công nghiệp linh phụ kiện, và người cung cấp có nghĩa gần với nghĩa của công nghiệp hỗ trợ. 1.1.3.1. Công nghiệp liên quan và hỗ trợ Thuật ngữ “công nghiệp liên quan và hỗ trợ” được giáo sư Michael E. Porter của trường Đại học Harvard sử dụng như là một yếu tố quyết định của lợi thế cạnh tranh quốc gia. Trong cuốn Lợi thế cạnh tranh của các quốc gia do ông là tác giả, ông giới thiệu Mô hình viên kim cương (Hình 1.2) gồm bốn yếu tố chính liên kết chặt chẽ với nhau tạo lợi thế cạnh tranh và có thể áp dụng với mọi quốc gia và ngành công nghiệp. Chiến lược, cấu trúc Thời cơ và đối thủ cạnh tranh Điều kiện Điều kiện về cầu yếu tố Công nghiệp liên Chính quan và hỗ trợ phủ
17. 13 Hình 1.2. Mô hình của Porter về lợi thế cạnh tranh của các quốc gia Nguồn: [11, tr.49] Trong số bốn yếu tố này, “công nghiệp liên quan và hỗ trợ” được định nghĩa là “sự tồn tại của ngành công nghiệp cung cấp và ngành công nghiệp liên quan có năng lực cạnh tranh quốc tế”. Ông chia yếu tố này thành hai phần, gồm công nghiệp hỗ trợ và công nghiệp liên quan. Công nghiệp hỗ trợ tạo ra lợi thế cho các ngành công nghiệp hạ nguồn vì chúng sản xuất ra những đầu vào được sử dụng rộng rãi và có tầm quan trọng trong việc cải tiến và quốc tế hoá, còn công nghiệp liên quan là những ngành trong đó doanh nghiệp có thể phối hợp hoặc chia sẻ các hoạt động trong cùng chuỗi giá trị khi họ cạnh tranh với nhau, hoặc là những ngành sản xuất ra các sản phẩm có tính chất bổ sung cho nhau. Ba yếu tố khác nhau bao gồm: (i) chiến lược, cơ cấu và đối thủ cạnh tranh của doanh nghiệp, là những yếu tố cho biết điều kiện thành lập, tổ chức và quản lý của doanh nghiệp, và bản chất của các đối thủ cạnh tranh trong nước; (ii) các điều kiện về cầu, là đặc điểm về cầu trong nước đối với các sản phẩm, dịch vụ do doanh nghiệp cung cấp; và (iii) các điều kiện về nhân tố, ngụ ý các điều kiện cơ bản (bao gồm lao động lành nghề, vốn, cơ sở hạ tầng) cần thiết để có thể cạnh tranh trong một ngành công nghiệp nào đó. Ngoài bốn yếu tố này, Porter cũng nhấn mạnh vai trò của chính phủ vì theo ông, việc thực thi các chính sách mà không xem xét sự ảnh hưởng của chúng đến các yếu tố cạnh tranh thì chẳng khác gì việc huỷ hoại lợi thế của quốc gia (trích lại từ Diễn đàn Phát triển Việt Nam) [11] . Thuật ngữ của Porter mang tính học thuật và có phạm vi rộng, còn thuật ngữ của MITI mang tính thực tế và cụ thể hơn. Tuy vậy, cả hai đều nhấn
18. 14 mạnh tầm quan trọng của công nghiệp hỗ trợ trong việc tăng cường sức cạnh tranh công nghiệp của quốc gia. 1.1.3.2. Thầu phụ Từ “thầu phụ” được dùng cách đây khoảng vài chục năm nhưng không được định nghĩa cụ thể. Định nghĩa gần đây nhất của Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên Hợp Quốc (UNIDO) ghi rằng thầu phụ là “thoả thuận giữa hai bên - nhà thầu chính và nhà thầu phụ. Nhà thầu chính giao cho một hoặc vài doanh nghiệp sản xuất linh phụ kiện hoặc cụm linh kiện và/hoặc cung cấp dịch vụ công nghiệp cần thiết cho việc sản xuất chuỗi sản phẩm cuối cùng của mình. Nhà thầu phụ thực hiện công việc tuân theo sự chỉ định của nhà thầu chính”. Không như công nghiệp hỗ trợ, thầu phụ nhấn mạnh vào các cam kết và quan hệ lâu dài giữa doanh nghiệp lớn và nhà thầu phụ mà không bao gồm các loại hình giao dịch khác, nhà sản xuất tại chỗ hoặc mua ngoài. 1.1.3.3. Công nghiệp phụ thuộc Thuật ngữ “công nghiệp phụ thuộc” được sử dụng rộng rãi ở Ấn Độ từ những năm 1950. Thuật ngữ này được định nghĩa trong Luật (Phát triển và Điều chỉnh) Công nghiệp năm 1951 là “hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp có liên quan đến hoặc có dự định liên quan đến việc chế tạo hoặc sản xuất linh kiện, phụ tùng, cụm linh kiện, công cụ hoặc hàng hoá trung gian, hoặc cung cấp dịch vụ .”[11]. Thuật ngữ chỉ được biết đến ở Ấn Độ, có thể vì kinh tế Ấn Độ khi đó chưa mở cửa đối với kinh tế toàn cầu. Một số nhà hoạch định chính sách Ấn Độ đã từng cố gắng giới thiệu thuật ngữ này ra thế giới bên ngoài, nhưng thuật ngữ này đã không phổ dụng bên ngoài lãnh thổ Ấn Độ. Nguyên nhân có thể là công nghiệp phụ thuộc được xếp là một phần của công nghiệp quy mô nhỏ, do đó, hầu như không tìm thấy sự quan tâm, chính sách
19. 15 hoặc chiến lược riêng cho sự phát triển của ngành công nghiệp này, kể cả ở Ấn Độ. 1.1.3.4. Công nghiệp linh phụ kiện Không có định nghĩa riêng biệt cho thuật ngữ “công nghiệp linh phụ kiện”, nhưng thuật ngữ thường được hiểu là những ngành công nghiệp sản xuất phụ tùng, linh kiện. Thuật ngữ được sử dụng rộng rãi trong ngành công nghiệp lắp ráp như xe máy, ô tô và điện tử. Đây là thuật ngữ có phạm vi hẹp nhất, vì nó không bao gồm các đầu vào khác có thể có trong khái niệm về công nghiệp hỗ trợ như dịch vụ, công cụ, máy móc và nguyên liệu. Công nghiệp linh phụ kiện có thể được xem là trung tâm của công nghiệp hỗ trợ, là yếu tố quan trọng cho việc đánh giá nội địa hoá. 1.1.3.5. Người cung cấp Cũng giống như “công nghiệp linh phụ kiện”, “người cung cấp” không được định nghĩa cụ thể. Thuật ngữ được hiểu chung là người bán các hàng hoá và dịch vụ cho ngành công nghiệp. Thuật ngữ này được sử dụng rộng rãi ở Malaysia và các nước Nam Á, để chỉ các SME hoạt động như nhà thầu phụ của các doanh nghiệp lớn. Không giống với “công nghiệp hỗ trợ”, “người cung cấp” dùng để chỉ từng doanh nghiệp đơn lẻ thay vì chỉ một ngành công nghiệp tổng thể. Về cơ bản, những người cung cấp là một bộ phận của công nghiệp hỗ trợ, có vai trò quyết định cho sự phát triển của ngành công nghiệp này. 1.1.4. Định nghĩa về công nghiệp hỗ trợ Nội dung tổng kết trên cho thấy công nghiệp hỗ trợ và các định nghĩa liên quan có chung quan điểm, cùng nhấn mạnh tầm quan trọng của các ngành công nghiệp sản xuất đầu vào cho thành phẩm. Tuy nhiên, mỗi định nghĩa xác định một phạm vi khác nhau cho ngành công nghiệp này. Các định nghĩa này
20. 16 rộng, như công nghiệp liên quan và hỗ trợ, thầu phụ phác họa một phạm vi rất rộng, bao gồm toàn bộ ngành công nghiệp cung cấp. Ngược lại, công nghiệp linh phụ kiện hay người cung cấp lại phác hoạ một phạm vi hẹp hơn. “Công nghiệp hỗ trợ” là một thuật ngữ mơ hồ, nếu không có một định nghĩa cụ thể thì không thể xác định được đó là ngành công nghiệp nào và hỗ trợ cái gì, cho ai. Do vậy, phạm vi của công nghiệp hỗ trợ nêu trong các chính sách, chiến lược công nghiệp rất khác nhau, tuỳ thuộc vào khái niệm và mục đích sử dụng của các nhà hoạch định chính sách. Thuật ngữ được định nghĩa càng cụ thể thì việc hoạch định chính sách càng trở nên dễ dàng hơn, và các chính sách đó cũng có tính khả thi cao hơn. Hình 1.3. minh hoạ ba khái niệm về công nghiệp hỗ trợ và các phạm vi tương ứng. Khái niệm hạt nhân, dẫn đến phạm vi hẹp nhất, định nghĩa rằng công nghiệp hỗ trợ hỗ trợ là những ngành công nghiệp cung cấp linh kiện, phụ tùng và các công cụ sản xuất ra các linh kiện, phụ tùng này. Hai phạm vi rộng hơn, một tương ứng với định nghĩa rằng công nghiệp hỗ trợ là những ngành công nghiệp cung cấp linh kiện, phụ tùng, công cụ để sản xuất linh kiện phụ tùng này, và các dịch vụ sản xuất như hậu cần, kho bãi, phân phối, và bảo hiểm; một tương ứng với định nghĩa công nghiệp hỗ trợ là những ngành cung cấp toàn bộ đầu vào vật chất, gồm linh kiện, phụ tùng, công cụ, máy móc và nguyên vật liệu.