Luận Văn Công nghệ thông tin và tác động của nó đối với xã hội hiện đại (Phân tích triết học xã hội)

1. Tính cấp thiết của đề tài
Công nghệ thông tin là một trong những ngành công nghệ mũi nhọn của xã hội
hiện đại. Sự phát triển của công nghệ thông tin trong mấy thập niên gần đây đã làm biến
đổi sâu sắc bộ mặt của thế giới. Cùng với các ngành công nghệ khác như công nghệ sinh
học, công nghệ vật liệu mới, công nghệ năng lượng mới, công nghệ thông tin đã, đang và
sẽ làm thay đổi toàn diện, mạnh mẽ mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Với xu thế toàn
cầu hóa, trước hết là toàn cầu hóa về kinh tế và xây dựng những nền tảng của kinh tế tri
thức, công nghệ thông tin càng có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc liên kết các
nước, các dân tộc; liên kết các thị trường quốc gia, khu vực thành một thị trường chung
toàn cầu. Nền kinh tế thế giới, thị trường toàn cầu có phát triển được hay không phụ
thuộc nhiều vào các ngành công nghệ cao, hiện đại, trong đó công nghệ thông tin giữ vai
trò chủ đạo.
Bên cạnh những thành tựu kỳ diệu mà công nghệ thông tin mang lại cho con người,
bản thân công nghệ thông tin và những hệ quả của việc ứng dụng nó cũng đang đặt nhân
loại trước những thách thức to lớn, mà để vượt qua được những thách thức đó, trước tiên
cần phải có nhận thức đúng đắn về công nghệ này. Nhận định về xã hội hiện đại, nơi mà
thông tin và những sản phẩm của công nghệ thông tin đang bùng nổ, John Naisbitt – nhà
kinh tế học và tương lai học người Mỹ - đã phát biểu: “chúng ta chìm ngập trong thông
tin mà vẫn thiếu tri thức”. Nhận định trên không chỉ nói về mối quan hệ giữa thông tin và
tri thức, mà còn hàm ý rằng, liệu chúng ta đã hình dung và tiên lượng được những triển
vọng và cả những gì tồi tệ mà công nghệ thông tin sẽ đưa lại cho chúng ta?
Đối với Việt Nam, công nghệ thông tin mới đi vào đời sống kinh tế, xã hội khoảng
hơn hai chục năm nay. Nó đã được người Việt nam đón nhận rất nhiệt thành. Nó đã và
đang tỏ rõ vai trò quan trọng của mình, đặc biệt trong một số lĩnh vực kinh tế và đời sống
xã hội. Công nghệ thông tin ngày càng thể hiện vai trò đặc biệt quan trọng của nó trong
điều kiện nước ta tiến hành hội nhập kinh tế toàn cầu và đang bước vào thời kỳ “đẩy
mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá và phát triển kinh tế tri thức, tạo nền tảng để đưa
nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại vào năm 2020” như
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng Cộng sản Việt Nam đã chỉ rõ.
Những nghiên cứu về công nghệ thông tin và tác động của nó tới nước ta cho đến
nay phần nhiều chỉ mới được đề cập tới dưới các góc độ kỹ thuật và kinh tế, mà chưa có
những công trình bàn đến công nghệ thông tin và ảnh hưởng của nó tới mọi mặt của đời
sống xã hội một cách có hệ thống và toàn diện. Bên cạnh những mặt tích cực mà công
nghệ thông tin đem lại thì những mặt tiêu cực của nó trên bình diện xã hội không phải là
ít. Những bài học về tổn thất do công nghệ thông tin mang lại cho nền kinh tế, quân
sự, chính trị, xã hội ở nhiều nước trên thế giới là không nhỏ và đang là một trong
những thách thức đối với sự phát triển bền vững của các xã hội đương đại, trong đó có
Việt Nam.
Bởi vậy, cùng với sự phát triển công nghệ thông tin với tư cách là một trong những
động lực quan trọng của sự phát triển kinh tế và xã hội, thì việc nghiên cứu công nghệ
2
thông tin dưới góc độ triết học xã hội là điều cần thiết. Việc nghiên cứu này cho phép
chúng ta có được cái nhìn tương đối đầy đủ, toàn diện đồng thời có thể đánh giá đúng
đắn ý nghĩa của những tiến bộ trong công nghệ thông tin đối với sự phát triển kinh tế nói
riêng và sự phát triển của xã hội Việt Nam nói chung.
Xuất phát từ những suy nghĩ như vậy chúng tôi chọn đề tài “Công nghệ thông tin và
tác động của nó đối với xã hội hiện đại – phân tích triết học xã hội” làm đề tài luận án.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Công nghệ thông tin đã và đang là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học.
Trong phạm vi triết học, trên thế giới, những nghiên cứu về công nghệ thông tin và tác
động của nó đến xã hội đã bắt đầu cách đây khoảng vài thập niên và hiện tại đang là lĩnh
vực thu hút ngày càng nhiều sự quan tâm của các nhà triết học.
Liên quan đến công nghệ thông tin, trước hết không thể không nhắc tới những
nghiên cứu về thông tin. Trong phạm vi của triết học, những nghiên cứu về bản chất của
thông tin đã được đặt ra khá lâu và đặc biệt sôi nổi trong giới triết học Liênxô và Bungari.
Nổi bật trong số đó là các công trình: "Vấn đề thông tin trong khoa học hiện đại" của
A.D Ursul, Matxcơva 1975; "Phản ánh, thông tin, điều khiển" của TôđoPáplốp, Xôphia
1973. Đây là những công trình đã đi sâu luận giải những vấn đề như bản chất triết học
của thông tin, mối quan hệ giữa thông tin và tri thức khoa học, thông tin và các quá trình
điều khiển dựa trên nền tảng của lý luận phản ánh.
Bên cạnh những nghiên cứu về bản chất của thông tin là những nghiên cứu về bản
chất của công nghệ thông tin. Các công trình tiêu biểu cho hướng nghiên cứu này là
“Triết học và công nghệ” (Philosophy and Technology), Roger Fellows, Cambridge
University Press, 1995; “Triết học và điện toán” (Philosophy and Computing), Luciano
Floridi, Routledge 1999; “Internet - Một nghiên cứu triết học” (Internet - A philosophical
inquiry), Gordon Graham, Routledge 1999. Điểm chung của các công trình trên là lý giải
bản chất của công nghệ thông tin từ góc độ triết học của nó. Khi khẳng định rằng công
nghệ thông tin đang biến đổi cơ bản cách thức các nhà triết học tiến hành các nghiên cứu
của mình, họ cho rằng việc sử dụng những thành tựu của công nghệ thông tin hiện đại
như máy tính, Internet đã thôi thúc những khả năng sáng tạo triết học của con người,
đặt ra những câu hỏi về giới hạn nhận thức. Chẳng hạn như,:liệu con người có phải là một
loại máy tính hay không? Trí tuệ con người có thể so sánh được với phần mềm hay
không? Con người sẽ qui định các hành vi của máy móc hay máy móc sẽ quyết định
hành vi của con người? Để trả lời những vấn đề đó, các tác giả của những công trình trên
đã vận dụng lý luận của các trường phái triết học trong lịch sử triết học như những tư
tưởng của Platôn, Arixtốt hay chủ nghĩa vị lợi để phân tích, đánh giá những vấn đề cụ thể
nảy sinh do quá trình ra đời và tác động của công nghệ thông tin đưa lại.
Đồng thời với những nghiên cứu về bản chất của thông tin và công nghệ thông tin là
những nghiên cứu bàn về tác động của công nghệ thông tin đến xã hội hiện đại. Sự tác
động của công nghệ thông tin đến xã hội hiện đại được nghiên cứu dưới nhiều chiều
cạnh. Theo chúng tôi, có thể phân ra một số chiều cạnh sau:
3
Thứ nhất là nghiên cứu tác động của công nghệ thông tin dưới chiều cạnh kinh tế và
quản lý. Trong hướng nghiên cứu này nổi bật là các công trình của Peter Drucker như:
“Xã hội hậu tư bản”, đã được Viện nghiên cứu quản lý kinh tế TW dịch ra tiếng Việt năm
1995, và “Bên kia cuộc cách mạng thông tin” (Beyond the Information Revolution), xuất
bản tháng 10/1999. Trong các công trình này tác giả đã luận giải sơ bộ sự tác động của
công nghệ thông tin với tư cách một nhân tố mới của nền sản xuất hiện đại, một nhân tố
hình thành nên nền kinh tế của xã hội hậu tư bản. Là một trong những người được
phương Tây coi là đại biểu của “triết học quản lý”, dưới góc độ của một nhà khoa học
quản lý và kinh tế P.Drucker đã phân tích những biến đổi nảy sinh trong kinh tế và quản
lý hiện đại dưới tác động của cuộc cách mạng thông tin như: cách mạng thông tin đã làm
thay đổi căn bản thị trường, cấu trúc các ngành công nghiệp, thay đổi nhu cầu về sản
phẩm và nhu cầu của người tiêu dùng. Nó đã tạo ra những nghề nghiệp mới mà trước đó
con người khó có thể hình dung được. Không dừng ở những phân tích về kinh tế và quản
lý đơn thuần, tác giả đi đến những phân tích và kết luận sâu hơn về sự phát triển của kinh
tế và quản lý hiện đại. Qua đó cho thấy sự tác động của công nghệ thông tin đã tạo nên
cuộc cách mạng làm biến đổi sâu sắc nền kinh tế-xã hội, tạo nên một tầng lớp “công
nhân công nghệ” (technological worker) với tư cách là sản phẩm của xã hội thông tin.
Tác giả cho rằng, có thể so sánh cuộc cách mạng thông tin hiện nay với cuộc cách mạng
cách đây 10.000 năm khi con người chuyển từ nền kinh tế săn bắt, hái lượm sang chăn
nuôi và trồng trọt. Cuộc cách mạng thông tin hiện đại đang đưa con người bước sang một
kỷ nguyên mới mà ông gọi là “biến những con người chỉ biết đánh bắt trên biển thành
những con người chăn thả trên biển”. Những đánh giá của ông về ảnh hưởng của công
nghệ thông tin hiện đại đến kinh tế và quản lý là rất sâu sắc. Tuy nhiên, hạn chế của ông
là ở chỗ ông đã cường điệu quá mức vai trò của tầng lớp những người nắm giữ tri thức và
công nghệ; lạc quan quá mức về những mặt tốt đẹp của xã hội hậu tư bản mà không phân
tích nhiều những mặt trái của nó. Ông cũng đã phê phán và phủ nhận chủ nghĩa xã hội
bằng những lập luận cực đoan, duy kinh tế, dẫn đến chống cộng trên một lập trường phi
giai cấp. Ông không thấy được sự phát triển của xã hội không chỉ đơn thuần là phát triển
kinh tế mà là một sự phát triển toàn diện, nhiều mặt từ kinh tế đến chính trị và tư tưởng.
Hướng nghiên cứu thứ hai có tính chất tổng thể hơn là hướng nghiên cứu của các
nhà tương lai học (xã hội học dự báo). Trong số đó điển hình là nghiên cứu của các nhà
tương lai học Alvin Toffler và Heidi Toffler với các tác phẩm nổi tiếng như: “Cú sốc
tương lai”, "Thăng trầm quyền lực", "Đợt sóng thứ ba", “Tạo dựng một nền văn minh
mới, chính trị của làn sóng thứ ba” đã được dịch và tái bản nhiều lần bằng tiếng Việt
trong những năm qua (1991-2002). Các công trình này đã đi vào phân tích tác động của
công nghệ thông tin đến xã hội dưới các khía cạnh như kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội.
Điểm chung của những nghiên cứu này là đã tập trung sự chú ý vào cuộc cách mạng
công nghệ hiện đại – nhân tố có ảnh hưởng to lớn đến số phận nền văn minh nhân loại.
Đóng góp của những công trình này là ở chỗ chúng đã bổ sung thêm cho việc nghiên cứu
những ảnh hưởng của công nghệ mới, nhất là công nghệ thông tin, đến nền sản xuất xã
hội và khảo sát xem những công nghệ ấy tác động đến xã hội như thế nào. Tuy nhiên,
hạn chế lớn nhất của các tác giả trên là ở chỗ họ đã chuyển trực tiếp từ những tiến bộ
4
công nghệ sang sự chuyển đổi mô hình xã hội với tư cách là bước chuyển giữa các nền
văn minh, do vậy, quan điểm của họ, về cơ bản, vẫn thuộc phạm vi ảnh hưởng của thuyết
kỹ trị (duy công nghệ).
Bên cạnh các nghiên cứu của Alvin và Heidi Tofler trên đây còn phải kể đến một
tác giả khá nổi tiếng trong lĩnh vực nghiên cứu những tác động xã hội của công nghệ
thông tin và truyền thông khác là Manuel Castell. Ông đã có nhiều bài viết bàn về vấn đề
này dưới khía cạnh xã hội học. Trong công trình Những tác động xã hội của công nghệ
thông tin và truyền thông, đã được dịch ra tiếng Việt, NXB Đại học Quốc gia 2007, ông
đã chứng minh các khó khăn mang tính xã hội của các công nghệ thông tin liên lạc mới,
dưới góc độ tương tác của nó với các cơ cấu kinh tế-xã hội và những hình thức chính trị,
văn hóa qua việc phân tích vai trò của Internet, của cơ sở dữ liệu và của công nghệ thông
tin nói chung đến tổ chức xã hội, cấu trúc nghề nghiệp .
Gần đây, đáng chú ý có hai tác phẩm của nhà báo Thomas Friedman đã được dịch
ra tiếng Việt là “Chiếc Lexus và cây Ôliu-Toàn cầu hóa là gì?” (NXB KHXH, 2005) và
“Thế giới phẳng - Tóm lược lịch sử thế giới thế kỷ XXI” (NXB Trẻ, 2006). Trong các tác
phẩm này, ngoài việc bàn về những tác động của công nghệ thông tin đến kinh tế, tác giả
còn đề cập đến sự tương tác, biến đổi văn hóa trong quá trình toàn cầu hóa dưới tác động
của công nghệ thông tin.
Đi sâu nghiên cứu tác động của công nghệ thông tin đến xã hội dưới góc độ triết
học có các công trình đáng kể sau: “Sống trong văn hoá công nghệ” (Living in a
Technological Culture), Mary Tiles và Hans Oberdiek, Routledge 1999; “Đạo đức máy
tính” (Computer ethics), Tạp chí đạo đức ứng dụng và đạo đức nghề nghiệp của australia
(tiếng Anh), nhiều tác giả, vol 1, No 1, 1999; “Khoa học và đạo đức công nghệ”; Seumas
Miller (chủ biên), Raymond E. Spier, Routledge 2002; “Giới, Công nghệ và sự phát
triển” (Gender Technology and Development), Swasti Mitter and Cecilia Ng, Sage
Publications NewDelhi/ Thousand Oaks/London, 2004; “Văn hóa, điều khiển học và đạo
đức thông tin” của Queau Philippe trong cuốn Thách đố của thế kỷ XXI, do Edgar Morin
chủ biên, NXB Đại học quốc gia năm 2005. Có thể nói, đây là những khảo cứu quan
trọng về các lĩnh vực tác động cụ thể của công nghệ thông tin như: cách mạng số, máy
tính, internet, web, CDRom, truyền thông đa phương tiện, cơ sở dữ liệu, cơ sở văn bản,
siêu văn bản, trí tuệ nhân tạo và tương lai của máy tính. Qua đó tranh luận về mối quan
hệ giữa triết học và điện toán, mối quan hệ giữa điện toán và văn hoá, đạo đức; công
nghệ thông tin và vấn đề giới; giới hạn, khả năng “trí tuệ” của máy tính và cả những vấn
đề triết học liên quan đến Internet. Điểm chung của các nghiên cứu này là đã tập trung lý
giải những tác động của công nghệ thông tin đến xã hội dưới chiều cạnh triết học. Đặc
biệt, các công trình này đã đi sâu phân tích sự tác động của công nghệ thông tin đến đạo
đức trên cơ sở các lý thuyết triết học và đạo đức học trong lịch sử như những luận thuyết
về đạo đức học của Platôn, Arixtốt, thuyết Bổn phận luận (Deontology). Tuy nhiên, một
nghiên cứu tổng thể về tác động của công nghệ thông tin đến xã hội dưới góc độ triết học
với những ảnh hưởng từ kinh tế-xã hội đến chính trị, tư tưởng lại chưa được bàn đến.
Trong số những nghiên cứu về tác động của công nghệ thông tin đến xã hội hiện đại
còn phải kể đến tác giả N.N Moiseev với công trình quan trọng là "Chủ nghĩa xã hội và
5
tin học" đã được dịch ra tiếng Việt năm 1989. Trong tác phẩm này N.N Moiseev đã khảo
cứu vai trò, vị trí, ảnh hưởng của công nghệ thông tin đến các lĩnh vực như: nghiên cứu
khoa học, các quá trình kinh tế- xã hội, ông cũng bàn về tin học và lý thuyết ra quyết
định, từ đó đánh giá những vấn đề xã hội cần phải đổi mới như vấn đề tổ chức khoa học,
cơ chế kế hoạch, vai trò của con người trong việc ra quyết định, quan hệ giữa tin học và
chủ nghĩa xã hội
Tình hình nghiên cứu trên đây của thế giới cho thấy rõ ràng là thông tin, công nghệ
thông tin và những tác động của công nghệ thông tin đến xã hội hiện đại đã và đang được
nghiên cứu dưới nhiều góc độ. Trong lĩnh vực này công nghệ thông tin đã làm nảy sinh
những vấn đề mà ở đó cần có sự lý giải của triết học.
ở nước ta, những nghiên cứu về công nghệ thông tin và tác động của nó đối với xã
hội, nhìn chung, mới chỉ tập trung vào sự tác động của công nghệ thông tin đến lĩnh vực
kinh tế như: các báo cáo trong "Hội thảo kinh tế tri thức và những vấn đề đặt ra đối với
Việt nam" 6/2000 tại Hà Nội do Ban tư tưởng văn hoá T.Ư, Bộ Khoa học Công nghệ Môi
trường và Bộ Ngoại giao tổ chức; “Kinh tế tri thức- Những khái niệm và vấn đề cơ bản”,
Đặng Mộng Lân, NXB Thanh Niên, 2001; Đặng Hữu, “Kinh tế tri thức: thời cơ và thách
thức đối với nước ta”, T/C Cộng sản số 8 (4-2000); “Lực lượng sản xuất mới và kinh tế tri
thức”,Vũ Đình Cự chủ biên, NXB Chính trị Quốc gia 2006.v.v Phần lớn các công trình
này đều cho rằng công nghệ thông tin là một trong những nhân tố không thể thiếu trong
hệ thống các công nghệ cao làm thành cột trụ của nền kinh tế tri thức và đi vào luận giải
vai trò của công nghệ thông tin trong nền kinh tế đó. Nhưng trong khi thừa nhận tri thức
là loại hàng hóa đặc biệt thì những nghiên cứu này lại chưa lý giải được bản chất của nó,
càng chưa đi vào luận giải sâu xem, với tư cách là nhân tố quan trọng làm thay đổi căn
bản lực lượng sản xuất của xã hội hiện đại thì vai trò của công nghệ thông tin trong việc
biến tri thức thành một loại hàng hóa đặc biệt là ở chỗ nào?
Về các nghiên cứu tác động của công nghệ thông tin đến xã hội dưới góc độ triết
học, trước tiên phải kể đến các công trình của tác giả Phan Đình Diệu, điển hình là tập
bài giảng về Những vấn đề triết học của toán học tại Viện Triết học Việt Nam và bài
Khoa học thông tin và vài nhận thức về các vấn đề tổ chức và quản lý kinh tế trên tạp
chí Tia sáng của ông. Đây là một trong số những nghiên cứu tiêu biểu của tác giả bàn về
thông tin, bản chất của thông tin, về tác động và ý nghĩa của cuộc cách mạng tin học đến
xã hội. Trên nền tảng nghiên cứu mối quan hệ giữa tất nhiên và ngẫu nhiên, lý thuyết
thông tin, lý thuyết hệ thống tác giả còn bàn về vấn đề quản lý kinh tế của xã hội hiện
đại. Trong các công trình của mình, tác giả cũng đánh giá ngắn gọn về sự ra đời, bản chất
của máy tính điện tử (thành tựu mang tính bước ngoặt của công nghệ thông tin) dưới con
mắt của một nhà toán học nghiên cứu triết học. Theo đó thì, máy tính điện tử thực chất
chỉ là công cụ thực hiện tự động hóa các quá trình tính toán. Tác giả cũng bàn về mối
quan hệ giữa trí tuệ của con người và trí tuệ của máy móc, gợi mở về vai trò của nhận
thức khoa học trong đời sống của con người và rộng hơn là vị trí của nó trong văn hóa
của con người.
Mặc dù đã bắt đầu có những nghiên cứu về thông tin và tác động của công nghệ
thông tin từ góc nhìn triết học trên đây song, về cơ bản, những nghiên cứu tác động của
6
công nghệ thông tin đến xã hội hiện đại trên bình diện triết học tại Việt Nam cho đến nay
mới chỉ được đề cập đến trong các công trình bàn về những vấn đề của cuộc cách mạng
khoa học công nghệ hiện đại như: "Cách mạng khoa học kỹ thuật trong sự nghiệp xây
dựng CHXH ở Việt nam", NXB Khoa học xã hội 1982; Kim Yến “Một số vấn đề triết học
của tin học”, T/C triết học số 4/1987; Hoàng Đình Phu, “Khoa học và công nghệ với các
giá trị văn hoá”, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội 1998; Lương Việt Hải (2001),
“Hiện đại hoá xã hội một số vấn đề lý luận và thực tiễn”, NXB Khoa học Xã hội, Hà
Nội; Phạm Thị Ngọc Trầm "Cách mạng thông tin - công nghệ và nền văn minh" T/C
Triết học số 6/1999 và bài "Về hậu quả tiêu cực và những thách thức của cuộc cách
mạng khoa học và công nghệ hiện đại", T/C Triết học số 6/2000; Phạm Thị Ngọc Trầm
(2003), “Khoa học, Công nghệ với sự nhận thức, biến đổi thế giới và con người - Mấy
vấn đề lý luận và thực tiễn”, NXB KHXH, Hà Nội. Những nghiên cứu trên đã bước đầu
đề cập đến tác động của công nghệ thông tin đối với xã hội, cụ thể là tác động của công
nghệ thông tin trong phạm vi mối quan hệ giữa khoa học, công nghệ với văn hóa và văn
minh; vị trí của công nghệ thông tin trong tiến trình phát triển của xã hội hiện đại nói
chung; quan hệ giữa thông tin, công nghệ và văn minh Tuy vậy, những nghiên cứu trên
chưa thực sự đi sâu nghiên cứu bản chất của công nghệ thông tin, về tác động nhiều mặt
của nó tới xã hội và đặc biệt, chưa bàn về tác động của công nghệ thông tin đến trường
hợp Việt Nam.
Từ tình hình nghiên cứu trên đây, có thể thấy, trên thế giới việc nghiên cứu thông
tin, công nghệ thông tin và tác động của nó đối với xã hội hiện đại đang được khai thác
từ nhiều chiều cạnh như kỹ thuật học, xã hội học, kinh tế học trong đó triết học đã góp
một phần tiếng nói của mình. Trong khi đó, những nghiên cứu trong nước mới chỉ là
những nghiên cứu ban đầu bàn đến một số khía cạnh tác động của công nghệ thông tin
mà chưa có được những chuyên luận, chuyên khảo triết học bàn về thực chất của công
nghệ thông tin cũng như những tác động nhiều mặt của nó đến xã hội trên bình diện triết
học, đặc biệt là những nghiên cứu tác động của công nghệ thông tin đến Việt Nam. Đây
cũng là một trong những lý do thôi thúc chúng tôi đi sâu nghiên cứu hiện tượng công
nghệ mới mẻ và đặc biệt trên, nhằm góp phần lý giải những vấn đề liên quan đến công
nghệ thông tin trên bình diện triết học xã hội.