Chuyên Đề Công chức và cải cách bộ máy hành chính

Tên đề tài
Công chức và cải cách bộ máy hành chính
​
Tâu Bệ hạ, số đông các công chức được trả lương rất thấp Kết quả là những người có kỹ năng đều không gia nhập đội ngũ công chức. Vì vậy, chính phủ của Bệ hạ buộc phải tuyển mộ những công chức kém mà mục tiêu duy nhất của họ là cải thiện tình hình tài chính yếu kém của bản thân Cần có những người thông minh chăm chỉ, có năng lực và động cơ cá nhân và điều này nên trở thành nguyên tắc hoạt động thống trị trong vương quốc của Ngài. Bệ hạ có đặc quyền tối cao để vận dụng nguyên tắc cần thiết về sự chịu trách nhiệm, mà nếu không có nó thì mọi sự tiến bộ đều sẽ bị trì hoãn, và những công việc tất yếu của Ngài sẽ không thể thực hiện được.” (Trích chúc thư của Tể tướng Ali Pasha gửi Nhà vua Thổ Nhĩ Kỳ, năm 1871)
Trên đây là lời cảnh báo của tể tướng Ali Pasha gửi nhà vua Abdul Aziiz năm 1871 về công chức và bộ máy hành chính của một triều đại phong kiến thuộc đế chế Ottoman hùng mạnh. Nhưng tiếc rằng, nhà vua đã không nghe nên khoảng 30 năm sau, đế chế này bị lật đổ. Nhiều nhà sử học cho rằng, sự sụp đổ của đế chế có nguyên nhân chủ yếu từ sự suy thoái kéo dài của bộ máy hành chính nhà nước.

Dẫn câu chuyện về Đế chế Ottoman và lời cảnh báo của một viên tể tướng để chúng ta cùng suy gẫm về bộ máy hành chính và vị trí quan trọng của bộ máy hành chính. Ai cũng biết rằng, trong lịch sử phát triển của nhân loại, càng ngày bộ máy hành chính càng có vị trí quan trọng trong việc duy trì quyền lực của một chính thể và trong sự phát triển của một quốc gia. Bộ máy hành chính bao gồm các công chức, có nhiệm vụ trực tiếp thực thi các chính sách của nhà nước. Kết quả hoạt động của nhà nước nói chung, càng ngày càng phụ thuộc một cách trực tiếp vào hoạt động của bộ máy này. Các chính phủ dân chủ hiện nay có một bộ máy công chức rất đồ sộ được gọi là bộ máy quan liêu - thư lại, với cơ cấu tổ chức nhân sự đông đảo hơn bất kỳ một chế độ quân chủ nào trong quá khứ. Lý do căn bản của vấn đề là ở chỗ, càng ngày nhà nước càng cần phải mở rộng phạm vi công việc của mình. Hệ thống chính trị của Mỹ chẳng hạn, từ khoảng vài trăm người khi mới thành lập nhà nước, nay đã phát triển đến con số 3 triệu nhân viên trong chính phủ liên bang và gần 14 triệu trong 80.000 chính phủ địa phương. Và số nhân viên này quyết định đến sự thành bại trong hoạt động của chính phủ. Mà mọi quyết định hàng ngày của đất nước lại do chính phủ ban hành. Trong khi đó, đại đa số nhân viên này không do dân chúng Mỹ bầu ra.
Chính vì tầm quan trọng như vậy, nên trong suốt thế kỷ XIX, hầu hết các nước phát triển đều tiến hành hiện đại hóa đội ngũ công chức của họ. Sự thành công của nước Anh trong việc trở thành nước phát triển hàng đầu về mọi mặt, nhất là trong vai trò khống chế thương mại quốc tế, là kết quả của công cuộc cải cách đội ngũ công chức của họ dựa trên sự nuôi dưỡng chu đáo và tuyển lựa một cách khắt khe. Trong quá trình tiến triển của kỷ nguyên Victoria, nước Anh đã trải qua một thời kỳ cải cách mạnh mẽ do sự thúc đẩy thay đổi kinh tế - xã hội và do cần một tầng lớp trung lưu có học thức và ngày càng đông đảo. Các trường đại học, các lực lượng vũ trang, cơ quan tư pháp và các bộ máy viên chức trung ương và địa phương đều được cải cách. Kế hoạch cải cách bộ máy viên chức có từ bản báo cáo Northcote - Trevelyan năm 1854. Báo cáo đó chủ trương xây dựng một bộ máy viên chức hiện đại dựa trên những viên chức dân sự chuyên nghiệp. Dựa trên ý tưởng này khi xây dựng bộ máy viên chức ấn độ thuộc Anh, Nam tước Northcote và Nam tước Trevelyan đã đề nghị chia công chức của Chính phủ ra làm 2 loại: Loại tri thức (chính sách và quản lý) và loại cơ khí (thư ký) và lập ra một ngành viên chức dân sự để thực hiện công việc của Chính phủ. Các viên chức làm công việc tri thức sẽ được tuyển lựa từ các trường đại học; những người tài năng nhất sẽ được tuyển lựa qua các kỳ thi rất khó nằm dưới sự giám sát của ủy ban viên chức dân sự. Đã có sự chống đối rất mạnh mẽ. Mặc dù một ủy ban viên chức dân sự đã được thành lập năm 1855, nhiều bộ ngành vẫn tiếp tục tuyển nhân viên theo cách thường làm từ trước cho đến tận 1870, khi chế độ bảo trợ bị bãi bỏ hoàn toàn và chế độ hai ngạch nói trên được áp dụng bắt buộc ở các bộ, ngành. Sau đó được áp dụng trong lực lượng vũ trang, trong các cơ quan tư pháp và cả trong các cơ quan của chính quyền địa phương. Đến cuối thế kỷ XIX, nước Anh đã thiết lập được những cơ sở của chính quyền hiện đại và đã chính thức hóa những giá trị về sự trung thực, về tính tiết kiệm và trung lập về chính trị cho đội ngũ công chức.

Không chỉ ở nước Anh, mà ở nội các bất kỳ nước nào, các công chức thường được làm việc cho các cơ quan bộ và ngang bộ dưới sự lãnh đạo của bộ trưởng. Chính khách - bộ trưởng - chỉ là chức vụ "tạm thời" thường thay đổi theo nhiệm kỳ của nội các. Hiệu quả hoạt động của các bộ phụ thuộc vào hiệu quả hoạt động của đội ngũ công chức không thay đổi theo nhiệm kỳ. Những bộ máy công chức hoạt động tốt, lành nghề có thể thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế và giảm đói nghèo. Vì chính bộ máy công chức này có thể cung cấp những đầu vào tốt về chính sách và cung cấp những hàng hóa dịch vụ công cộng với giá thấp nhất.

Nhưng đồng thời, cũng có những trường hợp “công chức làm hư chính sách”. ở bất cứ nơi nào mà công chức có nhiều quyền tự quyết định nhưng ít hoặc không phải chịu trách nhiệm về những hành vi của mình, thì tham nhũng dễ phát sinh. Các công chức có thể sử dụng vị trí quyền hạn của họ để kiếm lợi riêng bằng cách nhận hối lộ hay thu nhập bất minh khác. Một điều kiện cần cho tham nhũng là công chức được thưởng - phạt theo ý chí của họ một cách tùy tiện. Những số tiền thất thoát, hối lộ thường xảy ra đối với công chức được giao quyền thu thuế quan, cấp phát giấy phép, quyền quyết định những gói thầu, hợp đồng, quyền phân phối các hạn ngạch xuất nhập khẩu, quyền điều chỉnh về sự độc quyền trong kinh doanh Bất kỳ một chính sách nào tạo ra khoảng cách không đáng có giữa cung và cầu cũng tạo ra cơ hội có lợi cho người trung gian, làm phát sinh nạn tham nhũng của công chức nhà nước.

Việc kiềm chế tham nhũng đòi hỏi phải có sự hiểu biết về những lợi ích và chi phí dưới sự kiểm soát của các công chức. Nhiều công chức vẫn là những người lương thiện thật thà, bất chấp những quyến rũ lợi lộc và cũng có rất nhiều người dân từ chối không đút lót, bất chấp sự hứa hẹn thu được lợi ích lớn hơn trước mắt. Nhưng lại có nhiều người khác hoặc nhiều công chức khác hám lợi. Không nên cho rằng, công chức của chính phủ bao giờ cũng có đạo đức cao hơn dân chúng.
Tất cả những điều đó khiến cho nghề công chức trở nên quan trọng và phức tạp như nghề thẩm phán của ngành tư pháp. Những người đảm trách các công việc hành pháp, nhất là hành chính cũng cần phải có hiểu biết chuyên môn. Cũng như những người làm nghề xét xử vậy, đối với những người không được đào tạo, không có chuyên môn thì công việc của một công chức cũng trở nên hết sức thần bí.

Nói cho cùng, thì một chính quyền tốt hay xấu phụ thuộc rất nhiều vào các việc làm của giới công chức. Chính người công chức sẽ làm tốt hay làm hư chính sách. Như vậy, phải khẳng định rằng, công chức trong bộ máy hành chính đóng một vai trò rất quan trọng để vận hành một nền kinh tế - xã hội.

ở Việt Nam, bộ máy hành chính của chúng ta hiện đang tác động rất lớn đến các công cuộc cải cách của nhà nước nói chung. Bên cạnh mặt tích cực, hiệu quả đã đạt được, bộ máy hành chính vẫn tồn tại nhiều hạn chế và thậm chí, có nguy cơ tụt hậu. Hãy xem tâm sự của Thủ tướng Chính phủ Phan Văn Khải tại phiên gặp mặt với các doanh nghiệp năm 2004 mới đây:“ .Bây giờ, các chính sách đã có nhiều tiến bộ nhưng bên dưới vẫn còn nhiều tiêu cực. Ví dụ như chính sách thuế đúng nhưng người hành thu không đúng, hành hạ người ta thì chính sách đó cũng mất tác dụng . Hiện nay, lãnh đạo nhiều tỉnh, thành phố cũng đã biết chăm lo cho doanh nghiệp, nhưng các cán bộ, công chức không làm đúng các quy định của thành phố, tỉnh, của Chính phủ nên nhũng nhiễu, tiêu cực còn rất nặng nề. Đó là vấn đề lớn . Đại diện Phòng Thương mại Mỹ nói tham nhũng ở nước ta tràn lan, làm vô hiệu hoá bộ máy nhà nước, có pháp quyền nhưng hoá ra là lại vô pháp quyền. Chúng ta nghe thì có thể cảm thấy khó chịu nhưng đó là thực tế và chúng ta phải thấy đó là những điều rất đau lòng. Không biết các đồng chí nghĩ sao? Nhưng tôi thấy đó là sự thật . Ta cứ nói là lo cho dân, nhưng đâu cũng có tiêu cực, thì người ta đâu có tin mình. Trong nhiều năm làm Thủ tướng, tôi canh cánh một điều trong lòng, và chắc là cả đến lúc nghỉ hưu, là bộ máy chúng ta hư hỏng, làm sao đẩy lùi được . Từ nay đến đầu năm 2005, tôi sẽ cho thành lập các tổ công tác để kiểm tra, rà soát hết lại các thủ tục, những gì khó khăn vướng mắc cho các doanh nghiệp để xem thế nào . Mọi việc nếu đều được công khai, minh bạch hoá thì làm sao nền kinh tế không lành mạnh? Chỗ nào sai mà không sửa thì đó là nguy cơ cho đất nước (Báo Thanh niên, thứ sáu, ngày 15- 10 - 2004).