Thạc Sĩ Con người trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới

Tóm tắt luận án tiến sĩ năm 2012
Đề tài: Con người trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới

Abstract. Nghiên cứu quan niệm nghệ thuật về con người và con người trong thể
loại tiểu thuyết. Phân tích hình tượng con người trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới:
con người dưới góc nhìn bản chất xã hội (người lính, người nông dân, người tri thức
); con người dưới góc nhìn loại hình văn học (con người lịch sử - văn hóa, con người
"huyền thoại", con người "dị biệt"). Tìm hiểu nghệ thuật biểu hiện con người trong
tiểu thuyết thời kỳ đổi mới qua nghệ thuật xây dựng nhân vật và ngôn ngữ nghệ
thuật.
Keywords. Lý luận văn học; Nghiên cứu văn học; Tiểu thuyết; Văn học Việt Nam;
Con người
Content
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Quan niệm nghệ thuật về con người chịu sự chi phối bởi cá tính sáng tạo của nhà
văn. Khi tư duy nghệ thuật của nhà văn vận động biến đổi phù hợp với từng giai đoạn, từng
thời kỳ, từng trào lưu văn học thì quan niệm nghệ thuật về thế giới và con người của nhà văn
cũng thay đổi. Vì vậy, quan niệm về con người là một trong những vấn đề then chốt của đổi
mới văn học. Thông qua việc nghiên cứu quan niệm con người, chúng tôi xác định được mức
độ chiếm lĩnh, thể hiện, cắt nghĩa về con người ở tầm vi mô lẫn vĩ mô, ở chiều sâu không
gian lẫn thời gian của bất kỳ hiện tượng văn học nào. Nhờ đó, chúng ta có thể đánh giá được
sự đóng góp của một hiện tượng văn học qua phương thức phản ánh nội dung và hình thức
biểu đạt nghệ thuật cho tiến trình phát triển văn học.
1.2. Từ sau 1986, với công cuộc đổi mới xã hội, các nhà văn Việt Nam có sự thay đổi
về tư duy nghệ thuật trong việc tiếp cận với hiện thực đời sống con người. Theo đó, họ có cơ
hội nhìn lại, làm mới quan niệm nghệ thuật về con người theo một trường thẩm mỹ mới phù
hợp với nhu cầu tiếp nhận văn học. Con người trong văn học thời kỳ Đổi mới được các nhà
văn quan niệm không còn đơn giản, xuôi chiều, thay vào đó, nhà văn nhìn con người ở nhiều
thang bậc giá trị, ở những tọa độ ứng xử khác nhau, ở nhiều chiều kích, chân thực và toàn
diện hơn. Nhờ sự thay đổi quan niệm về con người, nhà văn đã cắt nghĩa các vấn đề cuộc
sống liên quan đến con người theo hướng đa chiều. Chính vì vậy, cấu trúc thế giới nghệ thuật
ở mọi thể loại văn học, từ đề tài, chủ đề phản ánh, kiểu thức kết cấu cho đến thế giới nhân
vật, đã có những thay đổi sáng tạo, thử nghiệm mới mẻ, giúp nhà văn đi sâu khám phá thế
giới bên trong đầy bí ẩn và phức tạp của con người.
1.3. Tiểu thuyết được xem là một thể loại năng động và linh hoạt nhất. Với tính chất
tổng hợp cao, tiểu thuyết vừa có khả năng bao quát hiện thực rộng lớn, vừa có khả năng đi
sâu khám phá đời tư, tâm hồn con người một cách toàn diện. Phát huy triệt để mọi khả năng
thể loại, tiểu thuyết có cơ hội đối thoại với cuộc đời, từ “cái hôm nay bề bộn, ngổn ngang
bóng tối và ánh sáng” đến những “âm vang của tiếng lòng bí ẩn trong con người” qua cấu
trúc ngôn từ “động” của nó.
Bằng việc đổi mới tư duy nghệ thuật và quan niệm thể loại, tiểu thuyết sau Đổi mới
1986, vượt qua khung cấu trúc thể loại, đã đa dạng hóa các kiểu hình nhân vật, mở rộng khả
năng khám phá nhiều mặt khác nhau trong con người, thể hiện sự đổi mới trong quan niệm
nghệ thuật về con người, nhằm đột phá và kiến giải một “thực tại mới”. Điều này khiến tiểu
thuyết khẳng định được bước tiến của thể loại với nhiều thành tựu nổi bật hơn cả so với thơ
và truyện ngắn, nhất là ở giai đoạn văn học sau 1986, trong hành trình phát triển của toàn bộ
nền văn học Việt Nam.
Vì những lý do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài Con người trong tiểu thuyết Việt
Nam thời kỳ Đổi mới. Thực hiện đề tài này, chúng tôi hướng đến hai mục đích. Thứ nhất,
chúng tôi tái khẳng định vấn đề con người luôn là đối tượng trung tâm của văn học. Thứ hai,
với tư cách là “công cụ hữu hiệu của văn học”, tiểu thuyết đã giúp nhà văn đưa tâm điểm của
văn học vào trong một trường nhìn mới đầy cởi mở và đa chiều về giá trị con người “chưa
hoàn kết” trong xã hội hiện đại.
2. Lịch sử vấn đề
Là cách hiểu, cách cắt nghĩa về con người, quan niệm nghệ thuật về con người quyết
định đến việc miêu tả, thể hiện chủ đề, đề tài, nhân vật, ngôn ngữ trong sáng tác. Với vị trí
quan trọng như vậy, vấn đề con người luôn được các nhà nghiên cứu, phê bình văn học quan
tâm, đặc biệt là con người trong văn học Việt Nam hiện đại. Nhiều tác giả đã đề cập và lựa
chọn nó như cơ sở lý thuyết về mặt quan niệm tư duy nghệ thuật có tác động trực tiếp đến
mọi yếu tố của văn học. Chúng tôi xin đề cập một số công trình nghiên cứu trực tiếp vấn đề
này.
Đối với văn học trước 1975, các công trình tập trung nghiên cứu quan niệm con người
và biểu hiện của nó trong từng thời kỳ. Cụ thể:
Lê Thị Dục Tú có công trình Quan niệm về con người trong tiểu thuyết Tự lực văn
đoàn. Nguyễn Văn Long với Quan niệm nghệ thuật về con người và những đặc điểm của sự
thể hiện con người trong văn học Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975. Tác giả Phùng Ngọc Kiếm
trong chuyên luận Con người trong truyện ngắn Việt nam 1945 - 1975 (bộ phận văn học cách
mạng). Đồng tác giả Nguyễn Hải Hà, Nguyễn Thị Bình ra mắt cuốn Quan niệm nghệ thuật về
con người trong văn xuôi Việt Nam sau cách mạng tháng Tám. Trong bài viết Mấy vấn đề trong
quan niệm con người của văn học Việt Nam thế kỷ XX, Trần Đình Sử nhận định con người
trong văn học mất dần tính nguyên phiến sử thi mà hiện ra chiều sâu mâu thuẫn, nhất là trong
tình cảm, đạo đức. Ở bài Con người trong văn học Việt Nam sau 1945, tác giả đã nhận định
năm 1986 các vấn đề của văn học tiền đổi mới, trong đó vấn đề về con người thế sự đời tư,
triết lý văn hóa mới thực sự trở thành bước ngoặt.
Sau 1975, văn học có sự vận động nội tại theo quy luật của văn học thời bình. Đặc biệt,
sự cởi trói tư tưởng cho văn học của thời kỳ Đổi mới, các thế hệ nhà văn đã có một sự thay
đổi căn bản về tư duy nghệ thuật, khi họ có điều kiện đánh giá lại tính chất “văn học minh
họa” một thời, được tiếp xúc giao lưu với các thành tựu văn học hiện đại phương Tây trong
bầu không khí cởi mở, dân chủ của văn học. Nhờ vậy, việc tìm hiểu về con người trong văn
học cũng được giới nghiên cứu tiếp cận, lý giải tập trung, đầy đủ từ những nhân tố tác động
khách quan và chủ quan, với sự thay đổi cả về lượng và chất qua những bài viết tiêu biểu sau:
Bài viết của Lê Ngọc Trà về Vấn đề con người trong văn học khẳng định: Văn học là
sự thật về con người. Huỳnh Như Phương với Văn xuôi những năm 80 và vấn đề dân chủ hóa
nền văn học. Bùi Việt Thắng trong Tạp chí Văn học số 6/1991 qua bài viết Văn xuôi gần đây
và quan niệm con người lý giải tính chất “áp sát” tới cuộc sống và con người của văn học
trong đó bộc lộ một “quan niệm tiến bộ về con người”. Tôn Phương Lan với Một vài suy nghĩ
về con người trong văn xuôi thời kỳ đổi mới ở Tạp chí Văn học số 9/2001 đã nêu ra vấn đề
con người trong thế tương quan so sánh qua đó khẳng định cái mới trong việc thể hiện con
người. Trong bài Đổi mới văn học vì sự phát triển, Vũ Tuấn Anh cho rằng “đổi mới văn học
khởi đầu từ 1986 là sự tự ý thức của văn học trên một chặng đường mới của lịch sử và của
chính nó”. Nguyễn Bích Thu có bài Ý thức cách tân trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1975.
Ngoài ra có một số luận án, trong quá trình nghiên cứu đã xem quan niệm con người là tư
duy nghệ thuật có tác động trực tiếp đến sự thay đổi của tư duy văn học, là chìa khóa vạn
năng mở cánh cửa khám phá các hình tượng văn học như: Nguyễn Thị Bình với Văn xuôi
Việt Nam 1975 - 1995 những đổi mới cơ bản. Nguyễn Văn Kha - Đổi mới quan niệm về con
người trong truyện Việt Nam 1975 - 2000. Mai Hải Oanh năm 2007 với đề tài Những cách
tân nghệ thuật trong tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn 1986 - 2006. Trần Thị Mai Nhân (2008) -Những đổi mới trong tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 - 2000.
Nhìn chung các công trình nêu trên đã khẳng định vị trí trung tâm của văn học là con
người - mối quan tâm hàng đầu để khám phá những biểu hiện mới của văn học Việt Nam
qua từng thời kỳ. Vấn đề về con người trong văn học được các nhà nghiên cứu xem xét ở
nhiều bình diện, qua đó phần nào đã cho thấy sự vận động của văn học thể hiện đầu tiên ở
những biến chuyển trong quan niệm nghệ thuật về con người. Mối quan tâm đó được các
bài viết khảo sát và khai thác sâu chủ yếu ở giai đoạn 1945 - 1975. Mặt khác, qua nhiều bài
viết, các tác giả đều cho rằng, sự thay đổi về tư duy văn học gắn với việc kinh tế xã hội, văn
hóa tư tưởng đã có những tác động, đòi hỏi nhà văn có một cái nhìn mới trong việc mô tả
con người sau 1986. Điều này sẽ giúp cho giới nghiên cứu có điều kiện khai thác nhiều góc
độ, nhiều chiều hướng, nhiều cách hiểu khác nhau trong văn học để đi đến tận cùng cái con
người chiều sâu phức tạp của đời sống hiện đại.
Tiếp nối và kế thừa mối quan tâm về vấn đề đa dạng này, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề
tài này nhằm đánh giá rõ ràng hơn “mối bận tâm” của văn học về con người qua thể loại tiểu
thuy ết sau 1986. Thứ nhất về mặt thời gian chúng tôi chọn lựa từ năm 1986 đến nay vì chúng tôi
cho rằng mốc 1986 đánh dấu sự “cởi trói” cho văn học dưới tác động của cả xã hội lẫn văn hóa tư
tưởng. Vì vậy, sự thể hiện quan niệm nghệ thuật về con người theo chúng tôi cũng bộc lộ toàn
diện và mang tính chất đồng thuận rõ rệt. Thứ hai chúng tôi chỉ xét sự thay đổi quan niệm nghệ
thuật về con người qua thể loại tiểu thuyết, một thể loại có sự đổi mới sau phóng sự và thơ nhưng
lại là thể loại “xung kích” mạnh mẽ nhất trong văn học thời kỳ Đổi mới.
3. Đối tượng, phạm vi, nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Đề tài nghiên c ứu về con người trong ti ểu thuy ết Vi ệt Nam th ực chấ t là lý gi ải quan ni ệ m
nghệ thu ậ t v ề con người trong tiểu thuy ết th ời kỳ Đổi m ới.
3.2. Do hiệ n tượng phả n ánh phong phú nên trong quá trình triể n khai đề tài , chúng tôi ch ủ y ế u
t ậ p trung vào một s ố tác ph ẩ m tiể u thuy ế t Vi ệ t Nam trong nư ớc sau năm 1986 - 2010 gây tiế ng vang và
có dư lu ậ n . Đồng th ời chúng tôi cũng có khảo sát một số hiện tượng văn học nổi bật ở hải ngoại
như: Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác; Chinatown, Pari 11- 8 và T. mất tích của
Thuận; Gió từ thời khuất mặt của Lê Minh Hà; Quyên của Nguyễn Văn Thọ, nhằm có nhìn
toàn cảnh thuyết phục hơn sự vận động về quan niệm con người của văn học thời kỳ Đổi mới.
Trong quá trình triển khai đề tài chúng tôi cũng cố gắng cập nhật những tác phẩm xuất hiện
gần đây đang được chú ý trên văn đàn nhưng chưa tạo sức thuyết phục lớn từ phía người đọc,
với mục đích mở rộng vấn đề nghiên cứu có liên quan chứ không xem đó là đối tượng khảo
sát trong toàn bộ luận án.
3.3. Từ đối tượng nghiên cứu, nhiệm vụ của luận án là:
Khẳng định vai trò, vị trí đối tượng trung tâm của văn học là con người, từ đó chúng tôi
đi đến lý giải quan niệm nghệ thuật về con người trong sự vận động và phát triển của các giai