Thạc Sĩ Chính quyền Đại Việt và quá trình mở rộng lãnh thổ về phía nam trong các thế kỷ XI-XVIII

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TPHCM
KHOA LỊCH SỬ
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
2009


MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU . 4
1. Lý do chọn đề tài 4
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề và nguồn tư liệu 4
3. Phạm vi nghiên cứu 7
4. Phương pháp nghiên cứu 7
5. Bố cục của luận văn . 7
Chương I: CHÍNH QUYỀN ĐẠI VIỆT TRONG CÁC THẾ KỶ XI-XVIII 9
1. Các chính sách chính trị - quân sự - ngoại giao . 9
1.1. Thời Lý - Trần - Hồ (thế kỷ XI-XIV) . 9
1.2. Thời Lê sơ (thế kỷ XV) . 16
1.3. Thời kỳ Nam – Bắc phân tranh (thế kỷ XVI – XVIII) 19
2. Chính sách kinh tế - văn hóa – xã hội . 24
2.1. Thời Lý - Trần - Hồ (thế kỷ XI-XIV) . 24
2.2. Thời Lê Sơ (thế kỷ XV) . 27
2.3. Thời kỳ Nam – Bắc phân tranh (thế kỷ XVI-XVIII) . 30
Chương II: QUÁ TRÌNH MỞ RỘNG LÃNH THỔ VỀ PHÍA NAM TRONG CÁC THẾ KỶ
XI-XV . 35
1. Vùng đất phía Nam 35
1.2. Chiêm Thành 35
1.2. Thủy Chân Lạp 40
2. Hoạt động quân sự - ngoại giao của Đại Việt 43
2.1. Thời Lý – Trần – Hồ (thế kỷ XI-XIV) . 43
2.2. Thời Lê sơ (thế kỷ XV) . 50
3. Việc di dân, khai khẩn đất đai và vai trò của nhà nước . 57
Chương III: QUÁ TRÌNH MỞ RỘNG LÃNH THỔ VỀ PHÍA NAM TRONG CÁC THẾ KỶ
XVI – XVIII 76
1. Nguyễn Hoàng và con đường về phương Nam . 76
2. Hoạt động quân sự, ngoại giao của chính quyền Đàng Trong 80
3. Công cuộc di dân, khai khẩn đất đai và vai trò của nhà nước phong kiến 88
3.1. Chúa Nguyễn và vùng đất Thuận – Quảng . 88
3.2. Hôn nhân giữa vua Chân Lạp, vua Chăm Pa và công nương Đại Việt 98
3.3. Lương Văn Chánh và vùng đất Phú Yên. . 101
3.4. Chúa Nguyễn và trấn Thuận Thành 104
3.5. Nguyễn Hữu Cảnh và vùng Đồng Nai – Gia Định 105
3.6. Di dân người Hoa trên đất Nam Bộ 118
3.6.1. Mạc Cửu và vùng đất Hà Tiên 122
3.6.2. Trần Thượng Xuyên và vùng đất Cù Lao Phố . 129
3.6.3. Dương Ngạn Địch và vùng đất Mỹ Tho 132
3.7. Đấu tranh giữ gìn và bảo vệ vùng đất mới 135
KẾT LUẬN . 153
Tài liệu tham khảo . 161




PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài
Quá trình mở rộng lãnh thổ về phía Nam của nhà nước phong kiến Đại Việt không phải là một đề tài mới. Rất nhiều công trình nghiên cứu đã đề cập vấn đề này.
Các công trình nghiên cứu đã đề cập rất nhiều nội dung, nhiều giai đoạn của quá trình mở rộng lãnh thổ về phía Nam của quốc gia Đại Việt. Gần đây, một cuộc hội thảo khoa học về chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn được tổ chức ở Thanh Hóa (tháng 12/2008) cũng góp phần cung cấp thêm tư liệu và nhận định về quá trình này. Cho đến nay, một sự nghiên cứu có hệ thống và đầy đủ về quá trình này vẫn đang là mối quan tâm, là sự cần thiết đối với những người nghiên cứu và học tập lịch sử.

Chúng tôi hy vọng những vấn đề được khóa luận này nghiên cứu và đề cập sẽ góp phần hệ thống hóa những sự kiện cụ thể, cung cấp thêm tư liệu cho cái nhìn tổng quát và đầy đủ về quá trình mở rộng lãnh thổ của Đại Việt về phía Nam. Việc nghiên cứu tìm hiểu đề tài sẽ giúp tôi bổ sung và mở rộng hiểu biết của bản thân, nâng cao nhận thức về một giai đoạn quan trọng của lịch sử nước nhà, góp phần tích lũy tư liệu giúp ích cho việc giảng dạy sau này, và nhất là được tập dượt nghiên cứu khoa học. Là một người yêu thích tìm hiểu lịch sử, tôi nhận thấy đây là một đề tài hay và có ý nghĩa nên đã quyết định chọn làm đề tài luận văn, và cố gắng trả lời câu hỏi: Quá trình mở rộng lãnh thổ về phía Nam của Đại Việt diễn ra từ đầu đến cuối như thế nào? Chính quyền phong kiến Đại Việt có vai trò như thế nào trong quá trình đó?.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề và nguồn tư liệu
Trong bối cảnh của Đông Nam Á nói chung và của nước ta nói riêng trong các thế kỷ XI-XVIII, việc mở rộng lãnh thổ, đất đai sinh sống là một nhu cầu tự nhiên, một quy luật của các xã hội, các quốc gia thời tiền hiện đại. Trong điều kiện kinh tế cơ bản là sản xuất nông nghiệp, nhu cầu này được thực hiện qua các hoạt động như khai hoang, lấn biển, mở rộng lãnh thổ, kể cả dùng lực lượng quân sự để thôn tính đất đai. Trong các thế kỷ XI-XVIII, cư dân nước ta có hai hướng mở rộng địa bàn cư trú, khai phá đất đai: đó là hướng về phía biển và hướng về phía nam. Quá trình này luôn có vai trò quan trọng của nhà nước phong kiến. Trong thời đại bấy giờ, sự phát triển lớn mạnh của quốc gia Đại Việt và những cuộc xung đột giữa Đại Việt với các nước láng giềng đang ngày một suy yếu như Ai Lao, Champa, Chân Lạp là điều không thể tránh khỏi. Vấn đề an ninh biên giới và yêu cầu quốc phòng đòi hỏi chính sách đối ngoại mềm dẻo nhưng cũng cương quyết trước những hành động xâm phạm đến lợi ích quốc gia. Mối quan hệ với các nước liền kề biên giới chủ yếu bao gồm hai nội dung là xung đột và hoà hiếu. Quá trình thụ đắc, quản lý đất đai về phía nam là một quá trình lịch sử, có quy luật, phổ biến trong khu vực, trong tương quan các quốc gia trung đại ở Đông Nam Á.


Cho đến nay nhiều công trình nghiên cứu đã đề cập tới vấn đề mở rộng lãnh thổ của Đại Việt nhưng những người nghiên cứu và học tập lịch sử vẫn cần có những công trình nghiên cứu một cách hệ thống và tập trung về toàn bộ quá trình từ đầu đến cuối của việc mở rộng lãnh thổ Đại Việt về phía nam. Dưới đây là những công trình, tác phẩm tiêu biểu đã nghiên cứu về vấn đề từ nhiều góc độ, nhiều khía cạnh khác nhau và ở từng giai đoạn cụ thể.


“Đất nước Việt Nam qua các đời” của Đào Duy Anh là một công trình nghiên cứu lịch sử về cương vực, địa lý, hành chính Việt Nam qua các đời từ thời Văn Lang – Âu Lạc cho đến thời Nhà Nguyễn. Trong công trình nghiên cứu của mình, tác giả đã có phần nói về sự mở mang lãnh thổ vào Nam qua các đời Lý, Trần, Hồ, Lê. Đây là một công trình nghiên cứu quan trọng, cung cấp những tư liệu quý về cương vực lãnh thổ của nước ta qua các đời.

Cuốn “Việt sử xứ Đàng Trong” của Phan Khoang, là một công trình nghiên cứu về vùng đất phía Nam của Đại Việt, về vương quốc Champa và quốc gia Chân Lạp, về vùng đất Đàng Trong của các chúa Nguyễn. Tác giả đã dành một phần nói về cuộc Nam tiến của Đại Việt từ thời Nguyễn Hoàng, công cuộc khai phá vùng đất Đàng Trong, về quá trình chiếm đất Champa, lấn đất Thủy Chân Lạp, mở đất Gia Định, về nhân vật Mạc Cửu và vùng đất Hà Tiên. Đây là một công trình cung cấp nhiều tư liệu quý, quan trọng về một giai đoạn lịch sử nhiều biến động của nước ta.


“Xứ Đàng Trong năm 1621” của Critstophoro Borri cuốn ghi chép về Đàng Trong trong thời gian Critstophoro Borri lưu trú tại đây (năm 1621). 12 chương của cuốn sách tập hợp những ghi chép của Critstophoro Borri về quốc hiệu, vị trí và diện tích, về khí hậu và những đặc tính của Đàng Trong, về đất đai, phong tục tập quán, đời sống sinh hoạt của nhân dân Những ghi chép của ông cung cấp tư liệu về tình hình chính trị, lực lượng quân sự của các chúa Nguyễn, về việc buôn bán thương mại và cai quản hành chính ở một số vùng. Các chương ghi chép về Đàng Trong năm 1621 của Critstophoro Borri là tư liệu lịch sử quan trọng cho ta một cái nhìn tổng quát về mọi mặt của xứ Đàng Trong. Trong Lời bạt của cuốn sách “Xứ Đàng Trong năm 1621” của Critstophoro Borri, Sơn Nam cho rằng cuốn sách “ là tư liệu quý và quan trọng với những chi tiết cụ thể giúp ta hiểu thêm về bối cảnh vùng Quảng Nam – Quy Nhơn, về kinh tế thị trường đã tự phát hơn 50 năm trước khi cảng Cù Lao Phố hình thành ở Biên Hòa”

“Quảng Nam qua các thời đại” của nhà văn Phan Du và Ban Tu thư của Đà Nẵng là công trình nghiên cứu về tỉnh Quảng Nam từ khi còn là lãnh thổ của Chiêm Thành đến khi trở thành một phần lãnh thổ của Đại Việt. Đây là một công trình nghiên cứu cung cấp những tư liệu quan trọng về lịch sử hình thành và phát triển của Quảng Nam, nhất là trong giai đoạn lịch sử quan trọng khi vua Lê Thánh Tông lập ra đạo thừa tuyên Quảng Nam (1471), những chuyển biến, phát triển của vùng Thuận Hóa qua thời kỳ các chúa Nguyễn, những sự kiện, biến cố lịch sử đã xảy ra trên vùng đất này.


Cuốn “Lịch Sử Champa” của giáo sư Lương Ninh là một công trình nghiên cứu về lịch sử của nước Champa (hay Chiêm Thành), một quốc gia láng giềng ở phía Nam của Đại Việt. Trong công trình của mình, tác giả trình bày về lịch sử nước Champa từ lúc hình thành qua các giai đoạn phát triển, khủng hoảng (Chương 7), những mối quan hệ bang giao, những cuộc xung đột, tranh giành lãnh thổ với nước láng giềng Đại Việt và cuối cùng được sáp nhập vào lãnh thổ Đại Việt, người Chăm trở thành một dân tộc thành phần của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

“Xứ Đàng Trong- Lịch sử kinh tế -xã hội Việt Nam thế kỷ 17 và 18”, Luận án tiến sĩ tại Đại học Quốc gia Australia của LiTana là một công trình nghiên cứu có giá trị về vùng đất phía Nam của Đại Việt trong giai đoạn có nhiều biến động quan trọng. Tác giả đi sâu vào nghiên cứu tình hình kinh tế, xã hội của Đàng Trong trong các thế kỷ 17, 18. Đặc biệt trong chương I (Vùng Đất Mới), tác giả đã trình bày về địa thế, cương vực, tư liệu về nước Champa sau năm 1471, cuộc Nam tiến của nhân dân Đại Việt trước thời các chúa Nguyễn, về những người đi tiên phong mở cõi.