Luận Văn Chế độ sở hữu ruộng đất ở Nam Bộ(1) từ thế kỷ XVII đến nửa đầu thế kỷ XIX

TÓM TẮT : Dựa vào những cứ liệu lịch sử đáng tin cậy, tác giả đã trình bày rõ lịch
sử phát triển của chế độ sở hữu ruộng đất và những đặc điểm của chế độ sở hữu này ở
Nam Bộ qua từng giai đoạn từ thế kỉ XVII đến thế kỉ XIX. Những kết quả nghiên cứu cho
thấy vai trò chủ nhân của người Việt trong quá trình khai phá, cải tạo, xác lập quyền sở
hữu của mình trên tư liệu sản xuất quan trọng nhất – ruộng đất, ở vùng Nam Bộ.
Thế kỷ XVII - XVIII chiếm một vị trí
độc đáo trong tiến trình lịch sử Việt Nam
bởi nó chứa đựng một biến động to lớn,
sâu sắc về sự phát triển lãnh thổ và văn
hoá của dân tộc. Đằng sau sự ly khai của
một dòng họ là sự tràn chảy mãnh liệt
của dân tộc Việt về phía Nam. Chính
trong hai thế kỷ đó Đàng trong và tiếp
theo là Nam bộ, sản phẩm ngoạn mục
nhất của quá trình Nam tiến đã đủ sức
kéo trọng tâm kinh tế, chính trị và văn
hoá của cả nước về vùng đất mới để trở
thành một đối trọng với trung tâm văn
minh Đại Việt ở châu thổ sông Hồng.
Trong các thế kỷ thống trị của các
chúa Nguyễn cùng với quá trình xác lập
chủ quyền, tinh thần căn bản nhất của các
hoạt động kinh tế Nam bộ gắn chặt với
khẩn hoang, di dân, lập làng, khai thác
các sản vật, v.v trong đó sự khởi sắc của
các hoạt động thương mại gắn với thị
trường Đông Nam Á đã tạo ra khí lực
cho sự hùng cứ của dòng họ Nguyễn ở
phương Nam.
Thế kỷ XIX được mở ra với vương
triều Nguyễn - kẻ thừa hưởng và tổ chức
quản lý toàn bộ lãnh thổ Việt Nam từ
Lạng Sơn đến Hà Tiên, một lãnh thổ
thống nhất rộng lớn mà các vương triều
trước kia chưa ai đạt tới. Nam bộ trong
giai đoạn này nằm trong sự nỗ lực của
các vua Nguyễn gắn kết các mảng phân
rời Đàng trong, Đàng ngoài vào một quỹ
đạo chung sau nhiều thế kỷ phát triển
biệt lập.
Trong quá trình đó, Nam bộ vùng đất
xuất hiện muộn nhất trên bản đồ lãnh thổ
đã mau chóng trở thành một khu vực
kinh tế năng động và nhờ vậy đã thổi một
luồng sinh khí mới vào nền ngoại thương
Đàng trong, khi nó cùng với sự lụi tàn
của Hội An đang mắc cạn bởi những đợt
thuỷ triều của lịch sử từ giữa thế kỷ
XVIII.
Điều gì đã tạo ra sự phát triển đó ở
kinh tế Nam bộ?
Câu trả lời có thể tìm thấy từ nhiều
hướng tiếp cận, tuy nhiên với một nền
kinh tế nông nghiệp thì phần đáy thầm
lặng dưới bề mặt của đời sống văn hoá
nhưng lại là yếu tố chi phối sâu sắc nhất
chính là vấn đề sở hữu ruộng đất.
Hơn nữa với một vùng đất mới như
Nam bộ thì thành quả quan trọng nhất
của cuộc chiến đấu chinh phục đầm lầy,
rừng hoang, cỏ dại, chống lại thú dữ,
muỗi, đỉa chính là mảnh đất khai phá
được. Do đó tìm hiểu chế độ sở hữu và
canh tác của những ruộng đất này sẽ giúp
chúng ta hiểu được bản chất, đặc điểm
của kinh tế và xã hội Nam bộ không chỉ
ở các các thế kỷ khẩn hoang mà còn cả ở
các giai đoạn sau.
Chế độ sở hữu đối với tư liệu sản
xuất quan trọng của xã hội tất nhiên gắn
TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 22
với giai cấp thống trị xã hội. Cũng như
nhiều xã hội phương đông tiền tư bản
khác, ở Việt Nam thời phong kiến, quan
niệm chi phối vẫn là, mọi đất đai, rừng
núi sông ngòi trong phạm vi lãnh thổ
quốc gia đều là của vua, chúng thuộc
quyền sở hữu của nhà nước. Việc khai
khẩn đất hoang phải được phép và chịu
sự kiểm soát của nhà nước. Không chỉ
ruộng đất khẩn hoang do tài lực của nhà
nước thuộc về sở hữu công mà cả ruộng
khai hoang do tư nhân tự xuất tài lực,
chiêu tập người khai khẩn thì khi đất đai
ấy biến thành thục điền chúng vẫn thuộc
sở hữu công rồi sau đó chúng mới được
tư hữu hoá(2).