Thạc Sĩ Cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều

iv
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
MỤC LỤC
Lời cam đoan . i
Lời cảm ơn . ii
Mục lục iii
MỞ ĐẦU . 1
1. Lý do chọn đề tài . 1
2. Lịch sử vấn đề 1
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu . 4
4. Nhiệm vụ nghiên cứu 5
5. Phương pháp nghiên cứu . 5
6. Đóng góp của luận văn 5
7. Cấu trúc luận văn . 6
Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ CÁI TÔI TRỮ TÌNH VÀ SỰ NGHIỆP SÁNG
TÁC CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU . 7
1.1. Khái niệm “cái tôi” và “cái tôi trữ tình” . 7
1.1.1. Cái tôi . 7
1.1.2. Cái tôi trữ tình 9
1.2. Sự vận động cái tôi trữ tình trong thơ Việt Nam. . 11
1.2.1. Cái tôi trữ tình trong văn học dân gian 11
1.2.2. Cái tôi trữ tình trong văn học trung đại . 12
1.2.3.Cái tôi trữ tình trong thơ hiện đại . 13
1.3. Những thành tựu trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Quang Thiều 15
1.3.1. Khái quát về cuộc đời nhà thơ Nguyễn Quang Thiều . 15
1.3.2. Những thành tựu trong sự nghiệp sáng tác 16
1.3.3. Quan niệm sáng tác và tư duy đổi mới thơ của Nguyễn Quang Thiều. 17
1.3.3.1. Quan niệm sáng tác của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều. 17
1.3.3.2. Nguyễn Quang Thiều và những đổi mới trong cảm hứng sáng tác . 20
Chương 2: SỰ THỂ HIỆN CỦA CÁI TÔI TRỮ TÌNH TRONG THƠ
NGUYỄN QUANG THIỀU 27
2.1. Cái tôi của những nỗi niềm muôn thuở 27
v
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
2.1.1. Cái tôi đa cảm 27
2.1.2. Cái tôi của những đối cực 36
2.2. Cái tôi của sự sáng tạo 40
2.2.1. Cái tôi của khát vọng kiếm tìm 41
2.2.2. Cái tôi của những miền tâm linh châu thổ . 45
Chương 3: NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN CÁI TÔI TRỮ TÌNH TRONG THƠ
NGUYỄN QUANG THIỀU 53
3.1. Thể thơ 53
3.1.1. Thơ tự do . 53
3.1.2. Thơ văn xuôi 58
3.2. Ngôn ngữ 61
3.2.1. Ngôn ngữ tự nhiên . 62
3.2.2. Ngôn ngữ siêu thực, lạ hóa 65
3.3. Biểu tượng 68
3.3.1. Cánh đồng và dòng sông quê hương . 69
3.3.2. Bóng tối và ánh sáng . 72
KẾT LUẬN . 77

1
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nguyễn Quang Thiều là một trong những nhà thơ tiên phong trên hành
trình cách tân thơ Việt. Việc hiểu và khám phá thơ Nguyễn Quang Thiều không
phải là điều đơn giản, tuy nhiên những sáng tác của ông vẫn luôn giữ một vị trí
đặc biệt trong lòng độc giả yêu thơ. Sức hấp dẫn của thơ Nguyễn Quang Thiều
không chỉ thể hiện qua những nội dung mà nhà thơ phản ánh về cuộc sống mà
còn thể hiện qua những hình thức nghệ thuật (những hình ảnh biểu tượng, ngôn
ngữ thơ) tạo nên một phong cách nghệ thuật riêng.
Nguyễn Quang Thiều là một trong những nhà thơ có bản lĩnh và tài năng
sáng tạo nghệ thuật. Ông đã có không ít tác phẩm ghi dấu những bước thành
công trên văn đàn thi ca Việt Nam hiện đại sau năm 1975. Những tác phẩm thơ
của Nguyễn Quang Thiều vẫn là mảnh đất cần khám phá các tầng ý nghĩa sâu
xa nên đòi hỏi phải có niềm đam mê và sự nỗ lực lớn. Cái tôi trữ tình trong thơ
Nguyễn Quang Thiều có nhiều biểu hiện mới mẻ được ẩn dấu đằng sau những
lớp ngôn từ nghệ thuật. Trải qua chuyến hành trình dài gồm năm tập thơ tiêu
biểu, bắt đầu từ tập thơ Ngôi nhà tuổi 17 đến tập thơ Cây ánh sáng, cái tôi trữ
tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều cũng đã thực hiện chuyến một hành trình
đi tìm những giá trị tinh thần chân chính. Chính vì vậy việc nghiên cứu tìm hiểu
về“Hình tượng cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều”là một việc cần
thiết để làm cơ sở khoa học nhằm nhận diện, đánh giá những nét đặc sắc, độc
đáo của cái tôi trữ tình của nhà thơ. Đồng thời làm sáng tỏ hơn sự đóng góp của
nhà thơ đối với thi ca Việt Nam hiện đại qua những khắc họa rõ nét, giáo dục
sâu sắc.
Chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu:“Cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn
Quang Thiều”với mong muốn trau dồi thêm kiến thức về thơ hiện đại Việt
Nam sau 1975 nói chung và hiểu biết rõ hơn về thơ của Nguyễn Quang Thiều
nói riêng. Bên cạnh đó, đây sẽ là tài liệu tham khảo bổ ích cho bạn yêu thơ và
giảng dạy văn thơ Nguyễn Quang Thiều.
2. Lịch sử vấn đề
Với sự xuất hiện của tập thơ Ngôi nhà tuổi 17 (1990) phong cách nghệ
thuật của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều cũng dần được định hình qua sự nỗ lực
2
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
nhằm tạo nên một thế giới nghệ thuật thơ độc đáo. Với những đóng góp mới
mẻ, cùng những cách tân nghệ thật độc đáo Nguyễn Quang Thiều đã trở thành
một “hiện tượng thơ”. Những cuộc tranh luận về hiện tượng thơ Nguyễn
Quang Thiều đã tạo thành hai xu hướng rõ rệt trên thi đàn và hình thành nên
nhóm bài viết khá khu biệt. Bên cạnh những đánh giá, phản ứng gay gắt là hàng
loạt những bài viết cổ vũ sự khám phá, tìm tòi của nhà thơ. Năm 1992, tập thơ
Sự mất ngủ của lửa ra đời đã gây làn sóng dư luận mạnh mẽ về “Tài và tâm
của người viết phê bình” [57]. Đã có không ít lời phê phán và cho rằng đây là
thứ thơ “ngoại nhập”. Nhà thơ Trần Mạnh Hảo cho rằng: “Thơ Nguyễn Quang
Thiều non kém về mặt nghệ thuật”, là thơ “lai căng”, thơ “dịch sổi”, “Dịch
tiếng Việt sang tiếng ta” [19, tr 82]. Tuy nhiên, đó chỉ là những quan niệm
phiến diện chứa đầy mâu thuẫn khi đánh giá về thơ Nguyễn Quang Thiều.
Nhiều nhà nghiên cứu phê bình văn học dưới đây đã đánh giá rất đúng về nhà
thơ:
Trần Vũ Khang khẳng định: “ Nguyễn Quang Thiều phải được xem như
là cái đỉnh bất ngờ nhô lên giữa những ngọn đồi ( ) đây là giọng thơ lần mẽ
tới những cây bút thế hệ mới phía Bắc đến nỗi có thể vach một danh giới giữa
nhóm làm thơ theo Thiều với nhóm làm thơ khác Thiều” [26].
Trong bài viếtNgười đi qua cơn khát của sa mạc thơ, tác giả Nguyễn
Việt Chiến nhận xét: Nguyễn Quang Thiều là “nhà thơ đầu tiên bằng những lỗ
lực vượt bậc và tài năng suất sắc của mình đã xác lập một giọng điệu mới trong
thơ Việt”, “thơ của anh như một bản giao hưởng của rất nhiều khái niệm, cảm
giác, ý tưởng và suy ngẫm cùng tấu lên tràn đầy sức tưởng tượng lạ lẫm. Nguyễn
Quang Thiều đã âm thầm khắc họa bằng cảm xúc, bằng những liên tưởng thơ để
tìm ra cách nói riêng bằng ngôn ngữ hình ảnh đặc thù mà chỉ thơ mới có
được”[4].
Nhà thơ Nguyễn Quyến nhận xét về những nỗ lực sáng tạo của nhà thơ
Nguyễn Quang Thiều: “Nguyễn Quang Thiều đã có một cuộc vượt biển thực sự
3
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
trong tâm hồn mình khi ông xuất bản tập thơ “Sự mất ngủ của lửa”. Không cần
nhắc lại chúng ta cũng biết sự đóng góp vô cùng lớn lao của tập thơ này đối
với các trào lưu thơ ca hiện đại từ hình thức, ngôn ngữ đến ý tưởng hiện diện
trong đó. Nhưng tôi khẳng định rằng sự đóng góp lớn lao nhất của tập thơ “Sự
mất ngủ của lửa” không chỉ đối với thơ ca hiện đại nói riêng mà nó còn tác
động nhiều đến mỹ cảm của người Việt hiện đại ”[46].
Thành công bước đầu của Nguyễn Quang Thiều đã tạo ra tiếng vang
mạnh mẽ, sức ngân vang ấy lan tỏa bởi cảm xúc chân thành mà nhà thơ gửi
gắm qua những thể nghiệm ngôn từ đầy sáng tạo. Cùng thế hệ những nhà thơ
trưởng thành trong sáng tác sau năm 1975, nhà thơ Mai Văn Phấn nhận
định:“Nguyễn Quang Thiều đã hoàn thành sứ mệnh của thi sĩ tiên phong trong
thời đại thi ca còn dày đặc sương mù ( ) Ông đã đem đến cho thơ Việt một
cấu trúc thơ mới lạ, những hình ảnh rời, xa nhau trong những kết dính mờ
nhạt, tinh thần phản tỉnh mãnh liệt làm đổ vỡ những trật tự cũ, tường minh
từng góc sâu tăm tối trong ký ức mỗi người, tạo những góc nhìn tỉnh táo, sắc
lạnh vào đời sống hiện thực.” [42].
Trong bài viết Về biểu tượng lửa trong thơ Nguyễn Quang
ThiềuĐặng Vũ Hoàng đã khái quát chung về những cách tân trong thơ Nguyễn
Quang Thiều: “Là người được đánh giá là gặt hái được nhiều thành công
trong thế hệ thơ thứ ba, Nguyễn Quang Thiều đầy nhiệt huyết trong việc tìm tòi
và cách tân thơ ca. Về mặt ngôn ngữ, không phải là những cách nhào nặn, sắp
xếp kỳ khôi và rối rắm các con chữ kiểu Lê Đạt, Dương Tường, sự cách tân
ngôn ngữ thơ của Nguyễn Quang Thiều là sử dụng thuần thục thể thơ văn xuôi
để diễn đạt tân kỳ những câu thơ không vần điệu. Về nội dung, đó là góc nhìn
cận cảnh những mặt trái của xã hội trong thời kỳ đô thị hóa, là sự khai thác
những hình ảnh thơ, những biểu tượng độc đáo, mới lạ: những người đàn bà
góa, những con vật, lửa ” [22].
Nghĩ về một số “Phản trường ca” Diêu Lan Phương còn ghi nhận nỗ
lực sáng tạo của Nguyễn Quang Thiều khi ông và những nhà thơ khác đã mang
4
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
tới cho thể loại trường ca sự đổi mới quí báu: “Nguyễn Quang Thiều là một
trong vài nhà thơ đương đại xuất sắc nhất. Thơ anh thể hiện một nội lực dồi
dào và đầy ám ảnh.Trong rất nhiều những thể nghiệm cách tân thì những cách
tân về thể loại trường ca là vô cùng ấn tượng” [59, Tr. 63].
Đỗ Minh Tuấn coi những nội dung mà nhà thơ Nguyễn Quang Thiều phản ánh
đã “Phát lộ tâm thức thời đại” [57].Qua những vần thơ mang đặc điểm thi pháp hiện
đại mới mẻ của Nguyễn Quang Thiều, nhà thơ Trần Đăng Khoa cho rằng: “Nguyễn
Quang Thiều đã phá bỏ lối đi quen, mở ra con đường mới chưa hề có” [60, Tr.171].
Mặc dù ủng hộ tinh thần đổi mới nhưng Trần Đăng Khoa và Đỗ Minh Tuấn chưa
khơi lên được mạch nguồn mỹ cảm mới mẻ, chưa nhất quán trong việc đánh giá đặc
trưng thơ Nguyễn Quang Thiều.
Có thể thấy, hầu như những bài viết này mới chỉ đưa ra những nhận định,
tìm hiểu một cách khái quát về thơ Nguyễn Quang Thiều mà chưa đi sâu vào
việc phân tích những cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều một cách
hệ thống. Tuy nhiên, những đánh giá nhận xét của những người nghiên cứu đi
trước chính là con đường gợi mở vô cùng quý giá cho chúng tôi thực hiện đề
tài“Cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều”.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng: Luận văn nghiên cứu những thành tựu trong sự nghiệp sáng
tác thơ ca của Nguyễn Quang Thiều. Đặc biệt, đi sâu nghiên cứu một cách hệ
thống và toàn diện cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều. Từ đó, thấy
được giá trị của cái tôi trữ tình, góp phần làm nên phong cách độc đáo trong sự
nghiệp sáng tác của nhà thơ.
- Phạm vi nghiên cứu: Khảo sát quá trình sáng tác thơ của Nguyễn
Quang Thiều đã xuất bản đó là nghiên cứu tập thơ Châu thổ. Đây là tuyển tập
thơ gồm 6 tập thơ chính của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, gồm Ngôi nhà tuổi
17 (1990), Sự mất ngủ của lửa (1992), Những người đàn bà gánh nước sông
(1995), Nhịp điệu châu thổ mới(1997), Bài ca những con chim đêm (1999),
5
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
Cây ánh sáng(2009). Bên cạnh đó còn tìm hiểu sáng tác ở các thể loại khác
của nhà thơ để hiểu rõ hơn hành trình sáng tạo của Nguyễn Quang Thiều.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
Nghiên cứu quan niệm và tư tưởng sáng tác của nhà thơ Nguyễn Quang
Thiều qua những phát ngôn, những bài viết, những tiểu luận để hiểu được cái
tôi trữ tình mà tác giả thể hiện qua các tác phẩm thơ.
Qua những phân tích các tác phẩm của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều
giúp hiểu sâu sắc hơn nội dung để từ đó khái quát về cái tôi trữ tình trong thơ
của ông. Đồng thời khẳng định được những đóng góp của nhà thơ Nguyễn
Quang Thiều đối với nền thơ đương đại.
5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp phân tích – tổng hợp: Phân tích, chứng minh, thẩm bình để
thấy rõ cảm hứng chủ đạo làm nổi bật những nét độc đáo trong thơ Nguyễn Quang
Thiều
- Phương pháp đối chiếu - so sánh: Đặt tác giả trong sự tương quan với
các nhà thơ khác để thấy rõ những yếu tố làm nên cái tôi trữ tình trong sáng tác
của Nguyễn Quang Thiều
- Phương pháp tiểu sử: Nghiên cứu cái tôi trữ tình tác giả làm nổi bật sự
độc đáo trong thế giới nghệ thuật thơ nên đòi hỏi phải có phương pháp tiếp cận
tác giả.
6. Đóng góp của luận văn
Luận văn chỉ ra sự khác biệt độc đáo cái tôi trữ tình của nhà thơ, là tài
liệu tham khảo hữu ích cho độc giả quan tâm, yêu thích thơ Nguyễn Quang
Thiều nói riêng và cho việc giảng dạy thơ Việt Nam hiện đại trong nhà trường
nói chung.
6
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/
7. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn được cấu tạo thành 3 chương:
Chương 1: Khái quát về cái tôi trữ tình và sự nghiệp sáng tác của
Nguyễn Quang Thiều.
Chương 2: Sự thể hiện của cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang
Thiều.
Chương 3:Nghệ thuật thể hiện cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang
Thiều.