Báo Cáo Cái chết trong quan niệm của người arem

Cái chết trong quan niệm của người arem
Người Arem cho rằng con người và vạn vật đều có hai phần: HỒN và XÁC, tức cũng thuộc quan niệm về vạn vật hữu linh để tạo nên thế giới. Cụ thể là con người (lu cuồi) khi sống, ngoài phần cơ thể XÁC thịt (được định danh đầy đủ cho từng bộ phận riêng biệt như ơ cơ liếc [trán], mù mặt [mặt] mt'rựp [ngực], chình [chân], thi-u-i [tay]v.v .), còn có yếu tố LINH HỒN ngự trị và điều khiển mọi hoạt động sống mà người ta cũng gọi là P'CHÍT (ma). Cuộc đời con người được giới hạn trong quá trình sống, bắt đầu từ khi được SINH RA (yõo) và kết thúc khi CHẾT (chiết). Nguồn gốc của những trường hợp ốm đau bệnh tật được giải thích bởi sự quậy phá của ma ở ngay các bộ phận cơ thể. Cái chết chính là thời điểm mà hồn rời khỏi xác, con người không còn sống ở cõi người mà sẽ sang thế giới ma, mãi mãi không tái sinh. Cũng như nhiều cộng đồng khác, người Arem quan niệm cái chết bao gồm cả CHẾT TỐT (chiết nãy iêm: Chết bình thường [già rồi chết], chết vì cộng đồng) và CHẾT XẤU (chiết iêm: Bất đắc kỳ tử [bệnh tật, tai nạn].

THẾ GIỚI MA cũng như thế giới người, cũng ăn uống, sinh hoạt, sản xuất, săn bắt . nhưng ở đó hoàn toàn U TỐI và TĨNH LẶNG. Con người không thể nhìn thấy và can thiệp vào thế giới ma mà ngược lại, ma luôn nhìn thấy và có thể dễ dàng làm gì tùy thích, với đặc điểm nổi bật là ma rất khỏe và lại luôn muốn giành giật mọi thứ với người để đem tất cả - kể nhân mạng - sang thế giới ma. Con người chỉ thực sự chết - hồn lìa khỏi xác - khi phần xác đã được mặt đất thu giữ. Ranh giới này được phân định không mấy rõ ràng bởi trong cuộc sống, người duy nhất có thể nhìn thấy ma và có phương sách trừ yểm, chế ngự ma là THẦY MO (Say p'riêng) thông qua nghi thức cúng bái, bùa chú. Từ đó họ cho rằng chỉ có cái chết tốt mới dễ dàng được trở về trú ngụ tại CỘT MA của gia đình, còn cái chết xấu sẽ rất khó khăn, lang thang ngoài nghĩa địa, ngoài rừng, trong đêm tối mịt mùng.

Bao trùm lên thế giới người và ma là một thế giới rộng lớn đến vô cùng của các YÀNG, hay còn gọi là CÀMU P'CHÍT (thần), cao nhất là Yàng K'lời (thần Trời), và sau đó là cụ thể các Yàng Đeer tóo (thần khe suối), Yàng Cu (thần lửa), Yàng Đũun (thần núi), Yàng Tăng xóc (thần rừng), Yàng Mia (thần mưa), Yàng K'giõo (thần gió)v.v .