Tài liệu Các biện pháp thay thế xử lý vi phạm hành chính đối với người chưa thành niên

Các biện pháp thay thế xử lý vi phạm hành chính đối với người chưa thành niên


Ở nước ta, hiện tồn tại hai hệ thống chế tài là xử lý hình sự và xử lý vi phạm hành chính (XLVPHC) để áp dụng đối với người chưa thành niên (NCTN) vi phạm pháp luật (VPPL) tuỳ thuộc vào tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi. Theo pháp luật quốc tế, cả hai hệ thống này hình thành nên một phần của hệ thống tư pháp đối với NCTN. Công ước Quyền trẻ em và các chuẩn mực quốc tế khác về tư pháp NCTN yêu cầu các quốc gia thành viên “bất cứ khi nào thấy thích hợp và cần thiết”1 phải thúc đẩy hình thành các biện pháp để xử lý NCTN VPPL mà không sử dụng đến những quá trình tố tụng tư pháp, miễn là các quyền con người và những bảo đảm pháp lý được tôn trọng đầy đủ. Đó chính là quá trình xử lý chuyển hướng đối với NCTN VPPL mà trong Dự thảo Luật XLVPHC gọi là các biện pháp thay thế cho XLVPHC. Các biện pháp này được áp dụng để thay thế cho các hình thức xử phạt hành chính (XPHC) hoặc các biện pháp xử lý hành chính (XLHC) đối với NCTN VPHC nhằm huy động sự tham gia của cộng đồng, gia đình NCTN vi phạm vào công tác giáo dục, giúp họ hiểu được việc làm sai trái và sửa chữa lỗi lầm của mình.


1. Cơ sở để quy định các biện pháp thay thế xử lý vi phạm hành chính áp dụng đối với người chưa thành niên trong Dự thảo Luật


1.1. Thực hiện pháp luật về bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em




Dù chưa đề cập đến các biện pháp thay thế XLVPHC, nhưng hệ thống pháp luật hiện hành của nước ta cũng đã ghi nhận một số nguyên tắc và quy định chung là cơ sở pháp lý để có thể áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng đối với NCTN VPPL. “Trẻ em được gia đình, Nhà nước và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục”

(Điều 65 Hiến pháp 1992); “Việc bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em là trách nhiệm của gia đình, nhà trường, Nhà nước, xã hội và công dân. Trong mọi hoạt động của cơ quan, tổ chức, gia đình, cá nhân có liên quan đến trẻ em thì lợi ích của trẻ em phải được quan tâm hàng đầu” (Khoản 1 Điều 5 Luật Bảo vệ, chăm sóc, giáo dục trẻ em năm 2004- Luật BVTE); “Việc xử lý trẻ em có hành vi VPPL chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ” (Điều 36 Luật BVTE); “Trẻ em VPPL được gia đình, nhà trường và xã hội giáo dục, giúp đỡ để sửa chữa sai lầm, có ý thức tôn trọng pháp luật, tôn trọng quy tắc của đời sống xã hội và sống có trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội” (Khoản 1 Điều 58 Luật BVTE).


Bên cạnh đó, Bộ luật Hình sự (BLHS) cũng quy định rõ tại Điều 69 rằng: việc xử lý NCTN phạm tội chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh, trở thành công dân có ích cho xã hội (Khoản 1). Cho phép miễn trách nhiệm hình sự đối với NCTN phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng, gây hại không lớn, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và được gia đình hoặc cơ quan, tổ chức nhận giám sát, giáo dục (Khoản 2). Việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với NCTN phạm tội và áp dụng hình phạt đối với họ được thực hiện chỉ trong trường hợp cần thiết và phải căn cứ vào tính chất của hành vi phạm tội, đặc điểm về nhân thân và yêu cầu của việc phòng ngừa tội phạm (Khoản 3).


Pháp lệnh XLVPHC mặc dù không có các quy định về thay thế XLHC bằng các biện pháp xử lý tại cộng đồng nhưng trên thực tế, các cơ quan có thẩm quyền, đặc biệt là cơ quan công an, đã áp dụng Pháp lệnh một cách chủ động và linh hoạt, không XLHC đối với nhiều trường hợp vi phạm mang tính chất nhỏ nhặt mà chỉ nhắc nhở, cảnh cáo không chính thức, đề nghị gia đình cam kết giám sát để con em mình không tiếp tục VPPL.


1.2. Nội luật hoá các cam kết quốc tế mà Việt Nam đã tham gia về quyền của người chưa thành niên

Công ước quốc tế về quyền trẻ em đòi hỏi các quốc gia thành viên “bất cứ khi nào xét thấy phù hợp và cần thiết” thì phải khuyến khích thúc đẩy việc thiết lập các biện pháp xử lý NCTN VPPL mà không cần viện đến các thủ tục tư pháp với điều kiện phải đảm bảo quyền con người và sự nghiêm minh của pháp luật (Điều 40(3) (b)).


Quy tắc chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc về quản lý tư pháp NCTN (Quy tắc Bắc Kinh) cũng trực tiếp khuyến khích việc áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng. Quy tắc này đưa ra hướng dẫn về việc xem xét giải quyết các VPPL do NCTN thực hiện mà không sử dụng hình thức tố tụng chính thức. Trong những trường hợp thích hợp, cơ quan công an, kiểm sát hay các cơ quan khác tham gia giải quyết các vụ án liên quan đến NCTN cần được giao thẩm quyền tự quyết trong việc ra quyết định về các vụ việc do NCTN thực hiện mà không cần phải tổ chức xét xử chính thức, phù hợp với các tiêu chí được đưa ra trong hệ thống pháp luật.


Trong khi đó, Hướng dẫn của Liên hợp quốc về phòng ngừa phạm pháp ở NCTN lại nhấn mạnh vai trò của các chương trình và dịch vụ tại cộng đồng trong ngăn ngừa và xử lý vi phạm trong giới trẻ. Theo Hướng dẫn, “các cơ quan công quyền quản lý xã hội chỉ nên vào cuộc khi không còn biện pháp khả dĩ nào khác” (Điều 6).


Và Bộ quy tắc Tối thiểu chuẩn của Liên hợp quốc về các biện pháp không giam giữ quy định các biện pháp không giam giữ phải được khuyến khích phát triển và giám sát chặt chẽ (Quy tắc 2.4). Văn kiện này cũng nêu cần xem xét xử lý người vi phạm tại cộng đồng và tránh đến hết mức có thể việc sử dụng các quy trình xử lý chính thức hoặc xét xử chính thức tại toà án trên cơ sở vẫn tuân thủ các quy định và sự nghiêm minh của pháp luật (Quy tắc 2.5). Bộ quy tắc cũng yêu cầu việc áp dụng bất cứ biện pháp xử lý chuyển hướng nào như chuyển NCTN đến các dịch vụ cộng đồng thích hợp hoặc các dịch vụ khác đều đòi hỏi phải có sự đồng thuận

của NCTN hoặc cha, mẹ hay người giám hộ của các em và phải chịu sự kiểm tra của một cơ quan có thẩm quyền. Sự đồng thuận của NCTN hoặc cha, mẹ các em là một điều kiện tiên quyết để áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng.


Trong bản Bình luận chung số 10 (năm 2007) về quyền trẻ em trong lĩnh vực tư pháp NCTN, Uỷ ban Quyền trẻ em đã bày tỏ ý kiến rằng, các quốc gia thành viên nên áp dụng những biện pháp để xử lý NCTN VPPL mà không viện đến các thủ tục tố tụng chính thức thành một phần của hệ thống tư pháp NCTN và bảo đảm rằng các quyền con người của trẻ em cũng như những sự bảo vệ về pháp lý được tôn trọng một cách đầy đủ.




1.3. Đáp ứng yêu cầu thực tiễn trong xử lý đối với vi phạm hành chính do


người chưa thành niên thực hiện




Đối với NCTN VPPL, khảo sát về thực tiễn thực hiện xử lý chuyển hướng và tư pháp phục hồi2 cho thấy, các biện pháp thay thế (như cảnh cáo, hoà giải tại cộng đồng và giám sát bởi gia đình hay họ hàng .) đã được sử dụng trên toàn quốc để giải quyết những vi phạm nhỏ mà không cần đến các biện pháp xử lý hình sự hay XLHC chính thức. Tuy nhiên, hiện nay pháp luật lại chưa có quy định liên quan đến áp dụng các biện pháp thay thế, ngoại trừ một số quy định mang tính nguyên tắc được ghi nhận trong Luật BVTE và BLHS. Chính vì vậy, việc nghiên cứu bổ
sung các biện pháp thay thế XLVPHC trong Dự thảo Luật XLVPHC là rất cần thiết, nhằm đáp ứng được yêu cầu thực tiễn trong công tác xử lý đối với NCTN VPPL.


Bên cạnh đó, sự ra đời của Đề án phát triển nghề công tác xã hội giai đoạn 2010-20203 đã tạo tiền đề để tăng cường áp dụng các biện pháp xử lý tại cộng đồng, thay thế cho xử phạt VPHC hoặc xử lý hình sự. Đội ngũ cán bộ xã hội trong tương lai sẽ là những người chịu trách nhiệm chính trong việc phối hợp với các cơ quan có thẩm quyền XLVPHC và các cơ quan tiến hành tố tụng để đánh giá các

nguyên nhân và điều kiện VPPL của NCTN, xác định rõ NCTN cần được hỗ trợ ra sao nhằm khắc phục các nguyên nhân, điều kiện này và kết nối NCTN tới các dịch vụ hỗ trợ cần thiết nhằm giúp các em sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh thành công dân có ích cho xã hội.