Thạc Sĩ Bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự

MỤC LỤC

Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt

MỞ ĐẦU . 1

Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI
TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ . 6
1.1. . Yêu cầu bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự 6
1.2. Các quyền con người có thể bị tác động trong TTHS 9
1.2.1. Quyền không bị bắt, giam giữ tùy tiện 9
1.2.2. Quyền được bảo vệ không bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt tàn
bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục . 12
1.2.3. Quyền được xét xử nhanh chóng, không bị trì hoãn 14
1.2.4. Quyền được xét xử công bằng 16

Chương 2: BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG HOẠT ĐỘNG
XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM
VÀ LUẬT NHÂN QUYỀN QUỐC TẾ 18
2.1. Bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình
sự theo Pháp luật Việt Nam . 18
2.1.1. Theo Hiến pháp 1992 . 18
2.1.2. Theo Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 . 20
2.2. Một số quy định của Luật Nhân quyền Quốc tế về bảo đảm
quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự . 45
2.2.1. Quy định về quyền của người bị cáo buộc hình sự . 46
4
2.2.2. Cơ chế bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án
hình sự theo Luật nhân quyền quốc tế . 48

Chương 3: MỘT SỐ TỒN TẠI VÀ KIẾN NGHỊ BẢO ĐẢM QUYỀN
CON NGƯỜI TRONG XÉT XỬ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 52
3.1. Một số tồn tại trong xét xử vụ án hình sự 52
3.1.1. Sự độc lập của Tòa án còn hạn chế . 52
3.1.2. Quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo chưa được bảo
đảm triệt để 55
3.1.3. Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội còn nhiều bất cập 56
3.1.4. Tình trạng tồn đọng án, án quá hạn luật định: 57
3.1.5. Tình trạng bắt, giam giữ người tùy tiện còn tồn tại 58
3.1.6. Tình trạng tạm giam kéo dài, thời hạn không rõ ràng . 58
3.1.7. Xét xử oan sai 59
3.2. Một số kiến nghị đảm bảo quyền con người trong giai đoạn xét
xử ở Việt Nam hiện nay 61
3.2.1. Tăng cường giáo dục về quyền con người cho cán bộ hoạt động tư
pháp 61
3.2.2. Hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền con người trong hoạt
động xét xử 61
3.3. Nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan tiến hành tố
tụng, đặc biệt là Tòa án 73
3.4. Triển khai việc thành lập Cơ quan nhân quyền Quốc gia Việt
Nam 74

KẾT LUẬN . 76
TÀI LIỆU THAM KHẢO . 78


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BLHS :
BLTTHS :
TAND :
TANDTC :
TTHS :
VKS :
VKSND :
VKSNDTC :
HĐXX :
CQĐT :

Bộ luật hình sự
Bộ luật tố tụng hình sự
Tòa án nhân dân
Tòa án nhân dân Tối cao
Tố tụng hình sự
Viện kiểm sát
Viện kiểm sát nhân dân
Viện kiểm sát nhân dân Tối cao
Hội đồng xét xử
Cơ quan điều tra




1
MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài
Quyền con người là giá trị mang tính phổ biến chung của nhân loại, là kết
quả của quá trình đấu tranh, phát triển lâu dài của tất cả các dân tộc, nhân dân trên
toàn thế giới. Được thúc đẩy từ năm 1945 kể từ khi thành lập Liên Hợp Quốc,
quyền con người thu hút sự quan tâm rộng rãi của dư luận và có sự tác động mạnh
mẽ tới các quan hệ chính trị, pháp lý, xã hội ở tất cả các cấp độ quốc gia, khu vực
và quốc tế. Nó không chỉ là nhận thức, là quan điểm mà hữu hình bằng các quy
phạm pháp lý được các quốc gia thừa nhận chung, phản ánh quy luật và hướng tất
yếu của xã hội loài người cũng như sự hình thành các cơ chế bảo đảm để quyền con
người được thực thi trên thực tế.
Tại Việt Nam, việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người là mục tiêu nhất
quán của Đảng và Nhà nước ta từ trước đến nay. Việt Nam luôn tích cực tham gia
các Điều ước và hoạt động về quyền con người của Liên Hợp Quốc. Chỉ thị 12/TW
của Ban Bí Thư, ngày 12/7/1992 khẳng định: “Quyền con người là thành quả của
cuộc đấu tranh lâu dài qua các thời đại của nhân dân lao động và các dân tộc bị áp
bức trên thế giới và cũng là cuộc đấu tranh của loài người làm chủ thiên nhiên, qua
đó quyền con người trở thành giá trị chung của nhân loại”.
Do đó chúng ta cần phải bảo vệ thành quả này trong mọi lĩnh vực, đặc biệt là
trong lĩnh vực TTHS. Việc bảo vệ quyền con người trong TTHS có một ý nghĩa đặc
biệt quan trọng vì trong lĩnh vực này, quyền con người dễ bị xâm phạm, dễ bị tổn
thương và có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng về vật chất, thể chất lẫn tinh
thần. Trong các chủ thể của hoạt động TTHS thì Tòa án giữ vai trò quan trọng.
Đảng đã khẳng định khâu trọng tâm của chiến lược cải cách Tư pháp đến năm 2020
là cải cách hệ thống TAND: “Trung tâm là xây dựng, hoàn thiện tổ chức và hoạt
động của TAND” và „„xét xử là trọng tâm” (Nghị quyết 49/NQ-TW ngày 02/6/2005
của Bộ Chính Trị). Báo cáo chính trị tại Đại hội Đảng lần thứ X (tháng 4/2006)
cũng đã chỉ rõ sự cần thiết phải xây dựng cơ chế tài phán đối với những vi phạm
2
nhằm tăng cường hiệu quả bảo vệ quyền con người bằng nhánh quyền Tư pháp. Đại
Hội Đảng lần thứ XI (tháng 01/2011) cũng đã khẳng định tính cấp thiết của việc xây
dựng cơ chế kiểm soát quyền lực Nhà nước, việc thực hiện các quyền lập pháp,
quyền hành pháp và quyền tư pháp. Quan điểm này của Đảng là hoàn toàn đúng đắn
vì trong bất kỳ một Nhà nước pháp quyền nào quyền tư pháp (mà đại diện là Tòa
án) phải được coi là trung tâm và là hệ thống cấu thành quan trọng của bộ máy
quyền lực Nhà nước để bảo vệ. Thực tiễn cho thấy, hàng năm Tòa án đã xét xử hàng
chục nghìn vụ án trong đó có nhiều vụ án lớn (Rusalka Khánh Hòa, Năm Cam, Lã
Thị Kim Oanh, PMU 18, Thiên Lợi Hòa, Phương Ninh Hột, VinaShin .). Các vụ án
đó được xét xử nghiêm minh, công bằng, đúng người, đúng tội, tạo cho nhân dân
niềm tin vào hệ thống pháp luật. Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn tồn tại một số hạn chế,
đặc biệt là tình trạng xét xử oan (vụ án Vườn Điều ở Bình Thuận, vụ Nguyễn Minh
Hùng hai lần bị tuyên án tử hình, vụ án con trâu ở Yên Bái .). Qua các vụ án oan,
một đặc điểm chung rất dễ nhận thấy là luôn có những vi phạm tố tụng nghiêm
trọng trong quá trình tiến hành tố tụng, kết luận vụ án luôn là kết quả của sự truy xét
qua áp đặt chủ quan của người tiến hành tố tụng, có dấu hiệu mớm cung, bức cung
trong quá trình điều tra (song hầu như không chứng minh được hoặc không được
Hội đồng xét xử xem xét). Hậu quả để lại của những vụ án đó, theo tác giả là không
bao giờ khắc phục được. Tuy rằng Nghị quyết 388 của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội
về bồi thường oan sai trong hoạt động TTHS và Luật Trách nhiệm bồi thường của
Nhà nước (2009) đã phần nào khắc phục được những sai lầm do những người tiến
hành tố tụng gây ra nhưng nó không giải quyết được mọi chuyện. Thực tế số người
bị làm oan, bị làm sai trong quá trình TTHS được bồi thường theo Luật cũng chưa
đáng là bao. Và việc bồi thường đó, không bao giờ tương xứng với những gì mà
những người bị oan, bị sai đã phải gánh chịu. Do đó, tác giả nghĩ rằng, để tránh oan
sai trong TTHS, Tòa án cần phải có hoạt động xét xử đúng người, đúng tội, đúng
pháp luật. Có như vậy thì quyền con người mới được đảm bảo.
Xét xử vụ án hình sự là chức năng quan trọng nhất của Tòa án, là giai đoạn
quyết định của toàn bộ quá trình TTHS. Trong giai đoạn này, Tòa án áp dụng các
3
biện pháp cần thiết do luật định để kiểm tra lại tính hợp pháp và có căn cứ của toàn
bộ các quyết định mà CQĐT và VKS đã thông qua trước khi chuyển vụ án sang Tòa
án, nhằm loại trừ các hậu quả tiêu cực do sơ suất, sai lầm . Đồng thời trên cơ sở kết
quả tranh luận công khai và dân chủ tại phiên tòa để ra bản án, quyết định một cách
công minh và đúng pháp luật, có căn cứ và đảm bảo sức thuyết phục. Giai đoạn này
được bắt đầu từ khi Tòa án nhận được hồ sơ vụ án hình sự và kết thúc bằng một bản
án (quyết định). Đây là giai đoạn TTHS trung tâm và quan trọng để tăng cường
pháp chế, bảo vệ các quyền và tự do của công dân, góp phần có hiệu quả vào cuộc
đấu tranh phòng và chống tội phạm.
Với những lí do trên, tác giả đã chọn đề tài “Bảo đảm quyền con người
trong hoạt động xét xử vụ án hình sự” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình, với
mục đích góp phần nhỏ trong nghiên cứu khoa học về bảo đảm quyền con người
trong TTHS trước yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt
Nam hiện nay.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Trong khoa học pháp lý nước ta, vấn đề bảo đảm quyền con người được nhiều
tác giả nghiên cứu trong các công trình với các góc độ khác nhau. Từ góc độ nghiên
cứu về quyền con người nói chung có công trình “Quyền con người trong thế giới
hiện đại” (Viện Thông tin khoa học xã hội, 1995) của GS.TS Hoàng Văn Hảo và
Phạm Khiêm Ích; “Quyền con người và luật quốc tế về quyền con người”(NXB
Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1997) của PGS.TS Chu Hồng Thanh. Từ góc độ nghiên
cứu quyền con người trong lĩnh vực Tư pháp có “Bảo đảm quyền con người trong tư
pháp hình sự Việt Nam” (Nhà xuất bản Đại học Quốc Gia Thành phố Hồ Chí Minh,
2010); “Luật tố tụng hình sự Việt Nam với việc bảo vệ quyền con người” (Đề tài
nghiên cứu khoa học cấp Đại học Quốc Gia, 2011). Các tác giả Nguyễn Thái Phúc,
Trần Quang Tiệp cũng có những công trình nghiên cứu về đề tài này. Ngoài ra có một
số tác giả chọn vấn đề bảo vệ quyền con người trong luật hình sự, trong TTHS làm đề
tài Luận án tiến sĩ luật học (TS Nguyễn Quang Hiền, Nguyễn Huy Hoàng, Lại Văn
Trình). Trong các công trình này, các tác giả có phân tích đến Tòa án với vai trò là
4
đại diện quan trọng nhất của nhánh quyền lực Tư Pháp theo nghĩa rộng. Bên cạnh đó,
cũng có rất nhiều tác giả nghiên cứu về vai trò, vị trí của Tòa án trong cơ chế phân
chia quyền lực như (GS.TS Nguyễn Đăng Dung .). Tuy nhiên các công trình nghiên
cứu đó chủ yếu tập trung vào các vai trò chung của Tòa án, chưa đi sâu cụ thể vào
vấn đề bảo vệ quyền con người của Tòa án trong giai đoạn xét xử.
3. Mục đích, nhiệm vụ của Luận văn
3.1. Mục đích
Trên cơ sở phân tích các quy định liên quan đến bảo đảm quyền con người
trong hoạt động xét xử của pháp luật Việt Nam, liên hệ với thực tiễn và so sánh với
pháp luật quốc tế, tác giả làm sáng tỏ những bất cập, hạn chế để đưa ra những giải
pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật TTHS. Đồng thời, qua
đây, tác giả muốn nhấn mạnh vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm quyền con
người để chúng ta có cái nhìn đúng đắn hơn về vai trò, vị trí của cơ quan này.
3.2. Nhiệm vụ
Để thực hiện được mục đích nói trên, tác giả đã đưa ra và giải quyết các
nhiệm vụ sau:
- Nghiên cứu ý nghĩa của việc đảm bảo quyền con người trong TTHS (đặc
biệt là trong hoạt động xét xử các vụ án hình sự)
- Phân tích các quy định pháp luật TTHS Việt Nam liên quan đến bảo đảm
quyền con người, so sánh với các tiêu chuẩn quốc tế có liên quan.
- Nghiên cứu thực tiễn xét xử Tòa án: đánh giá hiệu quả cũng như làm sáng
tỏ những hạn chế trong việc bảo đảm quyền con người.
- Đưa ra những kiến nghị, giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật
TTHS và nâng cao hiệu quả hoạt động TTHS liên quan đến việc bảo vệ quyền tự do
dân chủ của công dân.
4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
- Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác –
LêNin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về Nhà
nước và pháp luật, về Nhà nước Pháp quyền xã hội chủ nghĩa, về quyền con người
và bảo đảm quyền con người.
5
- Các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng là phân tích, tổng hợp,
lịch sử, so sánh, hệ thống, thống kê
Luận văn cũng khai thác thông tin tư liệu của các công trình nghiên cứu đã
công bố để chứng minh cho các luận điểm.
5. Những nét mới của Luận văn
- Phân tích một cách cụ thể các quy định cơ bản về quyền con người được
chuyển tải trong Hiến pháp và BLTTHS. Từ đó tạo ra được cái nhìn thân thiện và
gần gũi hơn đối với những nhân quyền cơ bản.
- Làm rõ được vai trò của Tòa án trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự.
- Có sự đánh giá, so sánh vai trò bảo đảm quyền con người của Tòa án được
quy định trong pháp luật Việt Nam và Luật nhân quyền quốc tế.
- Góp phần làm rõ thực trạng bảo đảm quyền con người ở Việt Nam hiện
nay, tính tương thích của pháp luật hình sự Việt Nam và Luật nhân quyền quốc tế.
- Trên cơ sở các kết quả nghiên cứu, phân tích, đánh giá, luận văn cũng đưa ra
những giải pháp, kiến nghị để Tòa án thực hiện tốt vai trò bảo đảm quyền con người.
6. Ý nghĩa của việc nghiên cứu
Tác giả hy vọng việc nghiên cứu thành công Đề tài sẽ đóng góp một phần
khiêm tốn trong việc giải quyết về mặt khoa học một trong những nội dung cấp thiết
hiện nay ở nước ta là “Tòa án với vấn đề bảo vệ quyền con người trong hoạt động
xét xử vụ án hình sự”.
Luận văn có thể là tài liệu tham khảo trong hoạt động lập pháp TTHS, trong
thực tiễn điều tra truy tố, xét xử cũng như trong nghiên cứu về TTHS.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn kết
cấu gồm 3 chương như sau:
- Chương 1: Một số vấn đề về bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự
- Chương 2: Bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự
theo Pháp luật Việt Nam và Luật nhân quyền quốc tế
- Chương 3: Một số tồn tại và kiến nghị bảo đảm quyền con người trong giai
đoạn xét xử ở Việt Nam hiện nay.