Thạc Sĩ Bản sắc văn hoá Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn

Luận văn thạc sĩ
Đề tài: Bản sắc văn hoá Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn

MỤC LỤC
Trang
Phần 1: MỞ ĐẦU 1
1. Lý do chọn đề tài 1
2. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3
3. Lịch sử vấn đề 4
4. Phương pháp nghiên cứu 7
5. Những đóng góp của luận văn 8
6. Cấu trúc của luận văn 8
Phần 2: NỘI DUNG 9
Chương 1: Vài nét về bản sắc văn hoá dân tộc Dao và nhà thơ Bàn
Tài Đoàn
9
1.1. Về khái niệm bản sắc văn hoá và bản sắc văn hoá trong thơ 9
1.2. Vµi nÐt vÒ nhµ th¬ Dao - Bµn Tµi §oµn 24
Chương 2: Thơ Bàn Tài Đoàn - Tiếng nói tâm hồn đích thực của
người Dao
29
2.1. Hình ảnh thiên nhiên, cuộc sống, con người miền núi trong thơ Bàn
Tài Đoàn
29
2.2. Những phong tục tập quán của người Dao - Niềm tự hào và nỗi lòng
đau đáu trong thơ Bàn Tài Đoàn
49
Chương 3: Một nghệ thuật thơ đậm bản sắc Dao 69
3.1. Một ngôn ngữ thơ đậm chất Dao 69
3.2. Vận dụng lối thơ cổ phong một cách phù hợp và sáng tạo 79
3.3. Thế giới hình tượng thơ độc đáo 86
Phần 3: Kết luận 98
Phần 4: Tài liệu tham khảo 101

PHẦN I: MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Như chúng ta đã biết, hiện nay vấn đề nghiên cứu văn học các dân tộc
thiểu số Việt Nam là một vấn đề mang tính cấp thiết và có tính thời sự. Bởi
vì, nếu chúng ta thực hiện tốt được vấn đề này cũng có nghĩa là chúng ta đã
từng bước khắc phục được sự bất bình đẳng trong việc nghiên cứu văn học
của các dân tộc thiểu số so với văn học đa số (văn học của người Kinh)
trong giai đoạn hiện nay.
Khi nghiên cứu văn học của các dân tộc thiểu số Việt Nam chúng ta
không thể không nghiên cứu những tác giả tiêu biểu đã có nhiều đóng góp
lớn cho sự hình thành và phát triển của nền văn học các dân tộc thiểu số nói
riêng và nền văn học Việt Nam nói chung. Khi nói đến nền văn học của các
dân tộc thiểu số Việt Nam ở phía Bắc, chúng ta không thể bỏ qua những tê n
tuổi của một số nhà văn, nhà thơ lớn, là niềm tự hào của đồng bào các dân
tộc thiểu số như các nhà văn, nhà thơ: Nông Quốc Chấn, Nông Minh Châu,
Bàn Tài Đoàn, Vương Trung, Lò Ngân Sủn, Dương Thuấn, Mai Liễu, Y
Phương . Họ đã có những đóng góp đáng kể cho sự vận động, phát triển
nền văn học của các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại; họ đã đưa tiếng nói
tâm hồn của người dân tộc miền núi đến với đồng bào các dân tộc khác trên
khắp mọi miền của đất nước Việt Nam.
Bàn Tài Đoàn là một trong những nhà thơ lớn của đồng bào các dân
tộc miền núi phía Bắc nói chung và là một nhà thơ tiêu biểu, xuất sắc của
dân tộc Dao nói riêng. Ông là người có công lớn trong việc đặt nền móng
cho thơ ca dân tộc Dao phát triển, đồng thời ông cũng là một nhà thơ dân
tộc thiểu số rất tiêu biểu, có nhiều đóng góp quan trọng cho sự phát triển
của thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam trong quá trình vận động và phát
triển. Chính vì vậy, mà đã có khá nhiều người quan tâm đọc và nghiên cứu
về thơ ca của ông. Ngày 10/12/2004 Hội văn học nghệ thuật tỉnh Cao Bằng
đã mở một cuộc hội thảo về Nhà thơ Bàn Tài Đoàn cuộc đời và thơ văn.
Hội thảo đã thu hút được rất nhiều những nhà nghiên cứu văn học, cũng đã
có rất nhiều bản tham luận đánh giá rất cao về cuộc đời và sự nghiệp thơ
văn của Bàn Tài Đoàn. Đã có một số bài viết, nghiên cứu tìm hiểu những
thành tựu, đóng góp trong sáng tác của ông. Tuy nhiên cho đến nay, chúng
tôi thấy vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu chuyên sâu, đầy đủ và
có tính hệ thống, toàn diện về vấn đề Bản sắc dân tộc Dao trong các sáng
tác thơ của ông. Và đây - theo chúng tôi - là một nét đặc trưng nhất trong
thơ Bàn Tài Đoàn. Nét đặc trưng đó là nét phân biệt Bàn Tài Đoàn với các
nhà thơ dân tộc thiểu số khác, và cũng chính là sự đóng góp đáng trân trọng
nhất của nhà thơ Dao này đối với thơ ca các dân tộc thiểu số nói riêng, với
nền thơ ca Việt Nam hiện đại nói chung. Do vậy, việc nghiên cứu và chỉ ra
được những nét của bản sắc văn hoá Dao trong sáng tác của ông, cũng như
việc khẳng định những đóng góp đáng kể của ông đối với sự phát triển của
thơ ca dân tộc thiểu số nói riêng và nền thơ ca Việt Nam hiện đại - là một
việc làm rất cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn.
Là một người con của dân tộc Dao, chúng tôi muốn được thể hiện tình
cảm, yêu quí, kính trọng của mình đối với nhà thơ Dao tiêu biểu nhất của
dân tộc mình. Và đồng thời, chúng tôi cũng muốn góp tiếng nói của mình
vào việc khẳng định tài năng, cũng như những đóng góp quan trọng của nhà
thơ Dao này trong đời sống thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại.
Và nếu đề tài được triển khai thành công thì đây sẽ là một tài liệu tham
khảo phục vụ cho việc giảng dạy văn học địa phương của tỉnh Cao Bằng
nói riêng và giảng dạy về văn học miền núi nói chung trong các nhà trường
phổ thông trung học và trung học cơ sở khu vực miền núi phía Bắc Việt
Nam hiện nay.
Chính vì các lý do trên, cộng với lòng kính yêu đối với nhà thơ Bàn
Tài Đoàn chúng tôi đã lựa chọn vấn đề Bản sắc văn hoá Dao trong thơ
Bàn Tài Đoàn làm đề tài luận văn của mình.
2 . Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu
2.1. Mục đích
Thực hiện đề tài này chúng tôi nhằm mục đích:
- Tìm hiểu và chỉ ra những đặc sắc về nội dung cũng như nghệ thuật
của thơ Bàn Tài Đoàn, qua đó khẳng định bản sắc văn hoá Dao thấm đượm
trong từng sáng tác của nhà thơ dân tộc Dao tiêu biểu này.
- Khẳng định những đóng góp quan trọng của nhà thơ Bàn Tài Đoàn
đối với thơ ca dân tộc Dao nói riêng, thơ ca dân tộc thiểu số nói chung
trong suốt nửa thế kỷ qua.
- Đây sẽ là một tài liệu quan trọng để phục vụ cho việc giảng dạy vă n
học địa phương trong các trường phổ thông ở tỉnh Cao Bằng nói riêng và
khu vực miền núi phía Bắc nói chung.
2.2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
2.2.1. Đối tượng nghiên cứu
- Là toàn bộ sáng tác thơ ca của Bàn Tài Đoàn (nguyên bản tiếng Dao
và bản dịch tiếng Kinh)
2.2.2. Phạm vi nghiên cứu
Để phục vụ cho việc thực hiện đề tài chúng tôi sẽ tiến hành đọc và
tham khảo các tài liệu sau đây:
- Toàn bộ các sáng tác thơ của nhà thơ Bàn Tài Đoàn
- Những bài viết, bài nghiên cứu về thơ Bàn Tài Đoàn và các nhà thơ
Dao, các nhà thơ dân tộc thiểu số khác để có sự so sánh đối chiếu và chỉ ra
những đặc điểm làm nên cái riêng trong thơ ông.
- Một số tài liệu về lý luận, lý thuyết để phục vụ cho phần cơ sở lý
luận của luận văn.
3. Lịch sử vấn đề
Bàn Tài Đoàn là một nhà thơ dân tộc thiểu số lớn, được bạn đọc trê n
cả nước biết đến. Cả cuộc đời ông gắn bó với sự nghiệp thơ ca các dân tộc
thiểu số Việt Nam hiện đại. Trong quá trình sáng tác ông đã xuất bản được
13 tập thơ, 3 cuốn văn xuôi, trong đó có một số bài thơ nổi tiếng đã được
đưa vào sách giáo khoa trung học phổ thông và đại học. Ông là một trong
những số ít các nhà thơ Dao đã kiên trì, thuỷ chung với công việc làm thơ
phục vụ cho chính đồng bào dân tộc mình. Cho đến khi qua đời ông vẫn là
một nhà thơ gắn bó máu thịt với đồng bào Dao, bởi thơ ông vẫn là những
lời cho các bài hát mà người Dao yêu thích dùng để hát Páo dung trong các
dịp hội hè lễ tết của dân tộc mình.
Được như vậy bởi thơ của ông luôn mang đậm bản sắc văn hoá dân
tộc Dao, nó là tiếng nói tâm hồn, tình cảm, là cách cảm, cách nghĩ, cách
nói, cách diễn đạt của người Dao. Chúng ta có thể thấy chất Dao luôn thấm
đượm trong các lời thơ, bài thơ, các tập thơ của ông.
Chính vì vây, đã có nhiều người quan tâm đến việc nghiên cứu thơ
ông như quan tâm đến một hiện tượng thơ ca dân tộc thiểu số đặc sắc. Đã
có một cuộc hội thảo tại chính quê hương Cao Bằng của ông, thảo luận về
những sáng tác của ông. Bên cạnh đó cũng có một số bài nghiên cứu về một
số vấn đề trong thơ ông, nhưng mới ở dạng những bài báo nhỏ lẻ hoặc
những nhận xét, đánh giá ngắn gọn về nội dung hoặc nghệ thuật trong thơ
ông, cụ thể như trong một số bài tham luận tại hội thảo.
Trong bài Bàn Tài Đoàn - Một kiểu thi sĩ của nền văn học mới tác giả
Vũ Văn Sỹ, đã có nhận xét: “ Là nghệ sĩ trong đại gia đình các dân tộc
cách nghĩ, cách làm của Bàn Tài Đ oàn không chỉ bó hẹp trong gia đình,
dòng họ, một vùng hay một nhóm dân tộc . Có thể gọi Bàn Tài Đoàn là
một ca sĩ ngôn từ trữ tình của dân tộc Dao” [11,tr.871- 872].
Hay trong bài Thơ Bàn Tài Đoàn - Lời người Dao, đời người Dao
PGS – TS Vũ Tuấn Anh lại cho rằng: “ Bàn Tài Đoàn đã chiếm được sự
thích thú của không ít người, có lẽ trước hết ông đã đem vào trong thơ cách
nói mộc mạc, chân thật, đôi khi ngộ nghĩnh mà thú vị của đồng bào dân tộc
ông - một cách nghĩ, cách nói còn rất mới mẻ với thơ ca thời ấy. Người ta
thích lối kể chuyện đậm đà kỹ lưỡng và chân thực của ông và cả những
hình tượng thơ mà ông sử dụng một cách tự nhiên và độc đáo” [11,tr.799].
Tác giả Bàn Minh Đoàn khi viết bài Đọc và biên tập thơ Bó đuốc sáng
cũng đã đưa ra nhận xét về thơ của Bàn Tài Đoàn “ Đọc thơ của Bàn Tài
Đoàn, càng đọc càng thấy tình cảm nhiệt huyết, trong sáng với Cách mạng,
với nhân dân với đồng bào dân tộc nói chung, đồng bào dân tộc Dao nói
riêng. Thơ ông dung dị mộc mạc, đằm thắm, cảnh sắc thiên nhiên như ùa
tràn, chất chứa” [11,tr.849].
Tiến sĩ Hà Công Tài khi tham gia hội thảo cũng đã đưa ra nhận định
khá chính xác và tinh tế về thơ Bàn Tài Đoàn trong bài tham luận Truyền
thống và sáng tạo trong thơ Bàn Tài Đoàn ông viết: “ Bàn Tài Đoàn đã học
ở dân ca Dao lối ví von, so sánh. Dân ca của dân tộc Dao rất hay ví von và
giàu hình ảnh. những hình ảnh thiên nhiên như mặt trời, mặt trăng, sao,
mây, cây, cối, sông suối, thuyền bè, chim, hoa, măng Trong thi ca của các
dân tộc, chúng ta hay bắt gặp hình ảnh cây cỏ, hoa lá, chim muông. Nhưng
trong thơ Bàn Tài Đoàn, những hình ảnh quen thuộc ấy vẫn có một nét
riêng. Những hình ảnh do ông sáng tạo ra như mang theo hơi thở và nét
tâm hồn của dân ca Dao” [11,tr.878].
Ngoài ra, chúng tôi còn khảo sát thấy một số bài viết trực tiếp hoặc
trong các công trình nghiên cứu về thơ ca dân tộc Miền núi – có đề cập một
cách gián tiếp về thơ Bàn Tài Đoàn. Ví dụ như, bài của tác giả Hồng Diệu
in trong cuốn Nhà thơ Việt Nam hiện đại cũng đã đưa ra một nhận xét mang
tính khái quát về thơ Bàn Tài Đoàn: “thơ Bàn Tài Đoàn thường mộc mạc,
chất phác; chữ nghĩa, vần điệu có những khi trúc trắc, khó nhớ, khó thuộc.
Thơ Bàn Tài Đoàn còn mang tính bản năng; nó cũng gần gũi với thiên
nhiên, chim muông, cây cỏ; nó lại gắn chặt với lối nghĩ và cách nói của
đồng bào dân tộc ít người” [23,tr.336].
Hoặc một số bài viết phác thảo chân dung nhà thơ ở dạng khái quát
như bài: Tác phẩm lớn “cuộc đời” và sự nghiệp sáng tạo thơ văn của nhà
thơ – nhà văn Bàn Tài Đoàn TS Hoàng Văn An đã nhận định “cuộc đời của
cụ là một tác phẩm lớn” [11,tr.791].
Nhà giáo Lâ m Tiến – nhà nghiên cứu văn học trong bài Cảm hứng lớn
trong thơ Bàn Tài Đoàn viết: “Thực thà, thẳng thắn, trung thực, giản dị,
mộc mạc, trong sáng, đó là phẩm chất vốn có của Bàn Tài Đoàn”
[11,tr,894].
Trong đó, đã có một số bài viết cũng đã bàn về vấn đề bản sắc văn hoá
Dao trong thơ của ông như bài: Thơ Bàn Tài Đoàn với tôi của tác giả Hữu
Tiến với những lời nhận xét ngắn gọn nhưng chính xác về bản sắc văn hoá
Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn đó là: “ cái găm vào trí nhớ người đọc, cái lối
diễn đạt lạ tai đó chính là: “ Chất Dao, chất thô mộc” trong thơ Bàn Tài
Đoàn. Nhờ bám vào lối nói dân tộc Dao mà mà Bàn Tài Đoàn đã thiết lập
được một hệ thống ngôn ngữ riêng độc đáo, nó riêng và độc đáo tới mức nếu
ai cố tình bắt trước đều trở nên “lố bịch”. Từ những bài thơ đầu tiên và cả
sau này chất Dao luôn luôn lấp lánh trong thơ ông” [11,tr.880-881].
Tác giả Ngô Lương Ngôn trong bài viết Đọc thơ Bàn Tài Đoàn, rút ra
bài học về làm thơ cũng đã rút ra nhận xét rằng: “ Phải chăng Bàn Tài
Đoàn đã vận dụng lối cảm, lối nghĩ của dân tộc mình vào thơ. Chính vì thế
Bàn Tài Đoàn có được một lối thơ riêng đậm đà bản sắc dân tộc”
[11,tr.866].
Qua những ý kiến nhận xét, đánh giá của các nhà văn, nhà nghiên cứu
về thơ Bàn Tài Đoàn, chúng tôi thấy có một điểm chung, một sự khẳng
định là: Nhà thơ Bàn Tài Đoàn đã có rất nhiều những đóng góp cho nền vă n
học các dân tộc thiểu số nói riêng và cho nền văn học Việt Nam hiện đại
nói chung; những sáng tác của nhà thơ Bàn Tài Đoàn đã góp phần tạo nên
một nét đặc trưng riêng của nhà thơ dân tộc thiểu số mà rất khó có ai có thể
bắt chước được.
Tuy nhiên, hầu như tất cả những bài viết trên mới chỉ dừng lại ở mức
giới thiệu, điểm qua hoặc chỉ ra một vài nét tiểu biểu về nội dung, nghệ thuật
trong một số bài thơ, tập thơ của nhà th ơ Bàn Tài Đoàn trong đó có một số ý
kiến đã nhấn mạnh đến nét bản sắc Dao trong thơ ông. Nhưng có thể nói, cho
đến nay, vẫn chưa có một công trình nghiên cứu mang tính qui mô, hệ thống,
vừa có tính khái quát, vừa có tính cụ thể về vấn đề Bản sắc văn hoá Dao
trong thơ Bàn Tài Đoàn. Do đó, chúng tôi đã lựa chọn vấn đề này để làm đề
tài nghiên cứu của mình, với hy vọng sẽ tiến hành nghiên cứu sâu hơn, toàn
diện hơn về Bản sắc văn hoá Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn.
4. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này chúng tôi sẽ sử dụng các phương pháp nghiên
cứu sau:
- Phương pháp nghiên cứu liên ngành (văn hoá học và văn học)
- Phương pháp phân tích, khái quát, tổng hợp
- Phương pháp so sánh và một số phương pháp nghiên cứu khác
5. Những đóng góp của luận văn
- Nghiên cứu Bản sắc văn hoá Dao trong thơ Bàn Tài Đoàn chúng
tôi hy vọng sẽ đem lại một cái nhìn tương đối hệ thống và toàn diện về
những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong các sáng tác thơ ca của tác
giả thơ người dân tộc Dao này.
- Phân tích và khẳng định những nét đặc sắc trong thơ của Bàn Tài
Đoàn và những đóng góp của ông đối với nền thơ ca dân tộc thiểu số Việt
Nam nói riêng, thơ ca Việt Nam hiện đại nói chung.
6. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm có ba chương:
Chương 1: Vài nét về bản sắc văn hoá dân tộc Dao và nhà thơ Dao
Bàn Tài Đoàn
Chương 2: Bàn Tài Đoàn - Tiếng nói tâm hồn đích thực của ng ười Dao
Chương 3: Một nghệ thuật thơ đậm bản sắc Dao

PHẦN II: NỘI DUNG
CHƯƠNG 1
VÀI NÉT VỀ BẢN SẮC VĂN HOÁ DÂN TỘC DAO VÀ
NHÀ THƠ BÀN TÀI ĐOÀN
1.1. Về khái niệm bản sắc văn hoá và bản sắc văn hoá trong thơ
1.1.1. Vài nét về khái niệm về bản sắc văn hoá
Nghiên cứu về bản sắc văn hoá trong văn học không thể không nói
đến khái niệm văn hoá. Hiện nay như chúng ta biết đã có rất nhiều những
định nghĩa khác nhau về văn hoá ( Người ta đã dẫn ra tới hơn 400 định
nghĩa về khái niệm này). Chúng tôi chỉ xin đưa ra một số định nghĩa – mà
theo chúng tôi là khá đầy đủ và có thể căn cứ vào đó để áp dụng trong quá
trình nghiên cứu vào một trường hợp thơ cụ thể này.
UNESCO đã định nghĩa về bản sắc văn hoá như sau: “ Văn hoá là
tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và cảm xúc quyết
định tính cách của một xã hội hay của một nhóm người trong xã hội. Văn
hoá bao gồm nghệ thuật và vật chất, những lối sống, những quyền cơ bản
của con người, những hệ thống giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng”
[ 32, tr. 1153].
P.GS, viện sĩ Trần Ngọc Thêm trong cuốn Cơ sở văn hoá Việt Nam đã
khẳng định: “Văn hoá là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh
thần do con người sáng tạo và tích luỹ trong quá trình hoạt động thực tiễn,
trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội”
[41,tr.10].
Trong cuốn Tìm hiểu đặc trưng văn hoá – dân tộc của ngôn ngữ và tư
duy của người Việt (Trong sự so sánh với dân tộc khác) tác giả Nguyễn

PHẦN IV: TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bàn Tài Đoàn (1960), Muối cụ Hồ, Nxb Văn học.
2. Bàn Tài Đoàn (1979), Gửi đồng bào Dao, Nxb Văn hoá.
3. Bàn Tài Đoàn (1963), Xuân về trên núi, Nxb Việt Bắc.
4. Bàn Tài Đoàn (1968), Kể chuyện đời, Nxb Việt Bắc.
5. Bàn Tài Đoàn (1964), Có mắt thấy đường đi, Nxb Việt Bắc.
6. Bàn Tài Đoàn (1985), Bước đường tôi đi, Nxb Văn hoá.
7. Bàn Tài Đoàn (1971), Tháng tám đổi mới, Nxb Việt Bắc.
8. Bàn Tài Đoàn (1975), Sáng cả hai miền, Nxb văn học.
9. Bàn Tài Đoàn (1965), Một giấc mơ, Nxb Việt Bắc.
10. Bàn Tài Đoàn (1976), Đường sáng, Nxb Việt Bắc.
11. Bàn Tài Đoàn (1992), Tuyển tập Bàn Tài Đoàn, Nxb văn học.
12. Bàn Tài Đoàn (2001), Bàn Tài Đoàn thơ với tuổi thơ, Nxb Kinh Đô.
13. Bàn Tài Đoàn (2002), Bó đuốc sáng, Nxb văn hoá dân tộc.
14. Bàn Tài Đoàn (1990), Tìm bạn rừng, Nxb Văn hoá dân tộc.
15. Bàn Tài Đoàn (1973), Rừng xanh, Nxb Việt Bắc.
16. Hà Minh Đức (chủ biên) (1997), Lí luận văn học (in lần thứ tư), Nxb
Giáo dục
17. Nguyễn Duy Bắc (1998), Bản sắc dân tộc trong thơ ca Việt Nam hiện
đại, Nxb Văn hoá dân tộc.
18. Nông Quốc Chấn (2000), Hành trang sang thế kỷ XXI, Nxb Văn hoá dân tộc.
19. Phạm Đăng Dư, Lê Lưu Oanh (1997), Giáo trình lý luận văn học, Nxb
Giáo dục.
20. Tố Hữu, Câu chuyện về thơ – Nhà văn và tác phẩm trong trường phổ
thông, Nxb Giáo dục.
21. Phương Lựu (2001), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục.
22. Phương Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam (2004)(259)(262), lý
luận văn học, Nxb văn học.
23. Phong Lê, (1989) Nhà văn các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại, Nxb
Văn hoá dân tộc.
24. Phong Lê ( chủ biên) (1984), Nhà thơ Việt Nam hiện đại, Nxb Khoa học
xã hội.
25. Đỗ Đức Lợi (2002), Tập tục chu kỳ đời người của các tộc người – ngôn
ngữ Mông – Dao ở Việt Nam, Nxb Văn hoá dân tộc.
26. Triệu Hữu Lý (1990), Dân ca ca dao, Nxb Văn hoá thể thao.
27. Đỗ Đức Lợi (2002), Tập tục chu kỳ đời người của các tộc người – ngôn
ngữ Mông – Dao ở Việt Nam, Nxb Văn hoá dân tộc.
28. Phan Ngọc (1998), Bản sắc văn hoá Việt Nam, Nxb văn hoá thông tin.
29. Phan Ngọc (1991), Thơ là gì, Tạp chí văn học số 1.
30. Nhiều tác giả (1997), Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam, Nxb văn
hoá dân tộc.
31. Nhiều tác giả (1984), Nhà thơ Việt Nam hiện đại, Nxb Khoa học xã hội.
32. Nhiều tác giả (1978), Các dân tộc ít ng ười ở Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội.
33. Nhiều tác giả (1985), 40 năm văn hoá nghệ thuật các dân tộc thiểu số
Việt Nam (1945- 1985), Nxb Văn hoá.
34. Nhiều tác giả (2003), Bách khoa tri thức phổ thông, Nxb Văn hoá thông tin.
35. Nhiều tác giả (1969), Tập thơ Tày – Nùng, Nxb Dân tộc Việt Bắc.
36. Nhiều tác giả (1969), Tiếng hát trên nguồn nước, Nxb Văn hoá.
37. Nhiều tác giả (1998), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục.
38. Nhà xuất bản sự thật (1956), Văn hoá là gì, trích dịch trong bộ: “Đại
bách khoa toàn thư của Liên Xô”
39. Nguyễn Kim Phong – Lê Lưu Oanh, Nhà văn và tác phẩm trong nhà
trường phổ thông, NXB Giáo dục.
40. Trần Đình Sử (2001), Những thế giới nghệ thuật thơ, Nxb ĐHQG Hà Nội.
41. Vũ Văn Sỹ (1999), Về một số đặc trưng thi pháp thơ Việt Nam 1945 –
1995, Nxb KHXH – HN.
42. Trung tâm khoa học xã hội và nhân văn quốc gia (1998), Sự phát triển
văn hoá xã hội của người Dao: Hiện tại và tương lai.
43. Trần Ngọc Thêm (1998), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb Giáo dục.
44. Trần Ngọc Thê m (1997), Tìm hiểu về bản sắc văn hoá Việt Nam, Nxb
TPHCM.
45. Lâm Tiến (1995), Văn học các dân tộc Việt Nam hiện đại, Nxb Văn hoá
dân tộc.
46. Nguyễn Đức Tồn (2002), Tìm hiểu đặc trưng văn hoá – dân tộc của
ngôn ngữ và tư duy ở người Việt (trong sự so sánh với dân tộc khác ),
Nxb Đại học Quốc gia.
47. Dương Thuấn (1993), Đi tìm bóng núi, Nxb Văn học.