Luận Văn Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay

1. Tính cấp thiết của đề tài
Đạo đức là một hình thái ý thức xã hội, cũng giống như các hình thái ý
thức xã hội khác, nó có ảnh hưởng không nhỏ đối với sự phát triển của xã hội.
Chúng ta xây dựng xã hội xã hội chủ nghĩa từ một nước thuộc địa, nửa phong
kiến với nền nông nghiệp lạc hậu, đó là cơ sở kinh tế - xã hội cho các tàn dư tư
tưởng phong kiến còn tồn tại. Hơn nữa, xét về mặt ý thức hệ, Việt Nam chịu
ảnh hưởng sâu đậm của tư tưởng phong kiến Trung Quốc mà nền tảng của nó
là Nho giáo. Đạo đức Nho giáo, bên cạnh một số yếu tố tích cực, vẫn chứa
đựng không ít những yếu tố tiêu cực mà cho đến nay còn ảnh hưởng khá nặng
nề trong nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội nước ta. Trong bối cảnh toàn cầu
hoá, hội nhập và sự phát triển của nền kinh tế thị trường, nước ta đang có bước
chuyển mình quan trọng. Chúng ta đã đạt được những thành tựu to lớn về kinh
tế, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân từng bước được nâng cao; song,
chúng ta cũng đang phải đối mặt với một thực trạng đáng lo ngại về mặt đạo
đức xã hội. Sự xuống cấp về đạo đức không những ở trong nhân dân mà còn ở
một bộ phận không nhỏ cán bộ lãnh đạo, quản lý. Đảng ta đã nhận định rằng:
“Một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên thiếu tu dưỡng bản thân, phai nhạt
lý tưởng, mất cảnh giác, giảm sút ý chí, kém ý thức tổ chức kỷ luật, sa đoạ về
đạo đức và lối sống” [22, tr.137]∗. Một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên
thoái hoá biến chất ấy không chỉ làm suy giảm lòng tin của dân đối với Đảng
và Nhà nước, mà còn là lực cản trên con đường xây dựng xã hội lành mạnh.
Chính vì vậy, việc xây dựng đạo đức cách mạng cho người cán bộ lãnh đạo,
quản lý ở nước ta hiện nay vừa là một nhu cầu cấp bách, vừa là nhiệm vụ quan
trọng của công tác cán bộ. Bởi vì, nâng cao năng lực lãnh đạo, quản lý của cán
bộ là góp phần không nhỏ vào sự nâng cao sức chiến đấu của Đảng trên nhiều
∗ Từ đây trở đi, số đầu tiên trong móc chỉ thứ tự tài liệu tham khảo, số thứ hai chỉ số trang được trích dẫn
trong tài liệu đó.
2
lĩnh vực: Chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp, phẩm chất đạo đức cách
mạng Vì vậy, Đảng và Nhà nước ta đã, đang và sẽ thường xuyên thực hiện
nhiệm vụ này.
Để thực hiện được việc đó, về phương diện lý luận cần phải tìm và luận
chứng những nguyên nhân gây ra các hiện tượng trên. Ngoài nguyên nhân
kinh tế thị trường mang tính tất yếu khách quan, cần phải làm rõ ảnh hưởng
của các hệ tư tưởng cũ trong đó có Nho giáo. Nho giáo hiện nay ở nước ta
không còn tồn tại, song, như là yếu tố của hệ tư tưởng vốn được định hình
hàng nghìn năm những ảnh hưởng của nó thông qua phong tục, tập quán, lối
sống, cách suy nghĩ, đạo đức, luân lý vẫn còn tác động cả mặt tích cực lẫn tiêu
cực đối với nhiều người, trong đó có những người là cán bộ lãnh đạo, quản lý.
Chính vì vậy, kế thừa những yếu tố tích cực của Nho giáo trên lập trường đạo
đức cách mạng của chủ nghĩa Mác- Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, kết hợp với
thực tiễn của cách mạng nước ta để xây dựng đạo đức của người cán bộ lãnh
đạo, quản lý Việt Nam là vấn đề mang ý nghĩa cấp thiết. Việc chọn đề tài:
“ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức người cán bộ l∙nh đạo,
quản lý ở Việt Nam hiện nay” cho luận án tiến sĩ của mình là mục đích của
chúng tôi muốn góp một phần nhỏ về phương diện lý luận cho thực tiễn xây
dựng và hoàn thiện công tác cán bộ của đất nước hiện nay.
2. Tình hình nghiên cứu của đề tài
Xung quanh vấn đề ảnh hưởng của Nho giáo nói chung và đạo đức Nho
giáo nói riêng ở nước ta đã có nhiều tác giả trong nước và nước ngoài nghiên
cứu theo những phương diện khác nhau, nhưng có thể phân định thành một số
nhóm vấn đề sau đây:
- Nhóm thứ nhất đi sâu luận giải nguồn gốc, nội dung của Nho giáo và
những yêu cầu đạo đức của Nho giáo, để từ đó thấy được sự ảnh hưởng của
Nho giáo ở nước ta. Nội dung trên được đăng tải ở các tạp chí chuyên ngành
như: tạp chí Cộng sản, tạp chí Nghiên cứu lý luận, tạp chí Triết học v.v .hay
3
trong các sách chuyên luận như: “Nho giáo” của Trần Trọng Kim; “Khổng
học đăng” của Phan Bội Châu. Các tác giả đã trình bày, phân tích những tư
tưởng cơ bản của Nho giáo trong quá trình hình thành và phát triển của nó.
Khi đánh giá về Nho giáo, các tác giả đều đề cao những nhân tố tích cực của
Nho giáo, cho rằng đạo đức Nho giáo có vai trò to lớn trong việc giáo dục đạo
đức con người và ổn định trật tự xã hội.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Khắc Viện, trong cuốn “Bàn về đạo Nho” đã
nêu mặt tích cực cũng như mặt tiêu cực của Nho giáo. Khi đánh giá về mặt
tích cực, ông đã cho rằng: “Đạo Nho đã đóng một vai trò quan trọng trong
việc hình thành lòng yêu nước. Nguyễn Đình Chiểu, Mai Xuân Thưởng, Phan
Đình Phùng là những nhà nho, không thể xuyên tạc sự thật bảo những chí sĩ
ấy không liên quan gì đến Nho giáo cả” [131, tr.45]. Nói về những điều tâm
đắc của mình khi nghiên cứu, tìm hiểu Nho giáo, ông đánh giá cao tính “vừa
phải” (không thái quá) trong đạo làm người của Nho giáo và vấn đề “xử thế”
(xử thế trong mọi tình huống, đối với người này, người khác, với bề trên, kẻ
dưới .) của Nho giáo.
- Nhóm thứ hai đã có quan điểm trái ngược với nhóm trên khi đối lập với
xu hướng ca ngợi mặt tích cực của Nho giáo. Một số công trình như “Nho
giáo xưa và nay” của Quang Đạm, “Nho giáo tại Việt Nam” của Lê Sỹ
Thắng, .đều đề cập đến nội dung cơ bản của đạo đức Nho giáo như Tam
cương, Ngũ thường, Ngũ luân . Mặc dù, có những lập luận và kiến giải khác
nhau nhưng nhìn chung, các tác giả phê phán đạo đức Nho giáo là khắt khe,
trói buộc con người đặc biệt đối với phụ nữ. Bên cạnh đó, các tác giả cũng đã
đặt vấn đề kế thừa một số mặt tích cực của đạo đức Nho giáo.
Tác giả Đào Duy Anh đã viết “Khổng giáo phê bình tiểu luận” cho rằng
để đánh giá đúng Nho giáo cần có thái độ khách quan, khoa học. Ông phê
phán một số trí thức Trung Quốc và Việt Nam đã phủ nhận hoàn toàn vai trò
của Nho giáo, cho rằng nó là vô dụng. Ông đã nghiên cứu, phân tích nội dung
4
cơ bản của Nho giáo và đã đưa ra nhận định đúng mức về vai trò của Nho giáo
“dẫu nó không thích hợp nữa ở đời nay, mà công dụng nó, sự nghiệp nó, vẫn
trọn vẹn trong lịch sử, không ai có thể chối cãi hay xoá bỏ đi được” [1, tr.150].
- Nhóm thứ ba: Xuất phát từ kinh nghiệm của một số nước chịu ảnh
hưởng của Nho giáo nhưng vẫn đạt được một số kết quả khả quan về ổn định
xã hội và phát triển kinh tế do biết phát huy những yếu tố tích cực của Nho
giáo, từ công cuộc đổi mới đất nước hiện nay đòi hỏi chúng ta phải giữ gìn và
phát huy những truyền thống văn hoá của dân tộc, nhiều nhà nghiên cứu đã đi
sâu nghiên cứu về Nho giáo ở Việt Nam, nêu rõ ảnh hưởng của nó trong các
lĩnh vực đạo đức, chính trị - xã hội, hệ tư tưởng, văn hoá, giáo dục - khoa cử .
Liên quan đến vấn đề này có: Tác giả Nguyễn Đăng Duy với “Nho giáo với
văn hoá Việt Nam”, Quang Đạm với “Nho giáo xưa và nay”, Vũ Khiêu với
“Nho giáo và đạo đức”; “Nho giáo và sự phát triển ở Việt Nam”, Nguyễn Tài
Thư với “Nho học và Nho học ở Việt Nam”, Nguyễn Hùng Hậu với “Triết lý
trong văn hoá phương Đông”, . Các tác phẩm trên, bên cạnh việc phê phán
những ảnh hưởng tiêu cực của Nho giáo nói chung và đạo đức Nho giáo nói
riêng, nhiều tác giả còn đặt ra vấn đề kế thừa và phát triển những giá trị tích
cực của nó nhằm khắc phục những mặt tiêu cực, góp phần xây dựng đạo đức
mới ở nước ta hiện nay.
Nghiên cứu về đạo đức cán bộ, về ảnh hưởng của đạo đức phong kiến đối
với cán bộ lãnh đạo, quản lý của Việt Nam hiện nay được thể hiện trong một
số công trình của các tác giả như Trần Phúc Thăng, Nguyễn Thế Kiệt, Trần Sỹ
Dương .trong “ảnh hưởng của đạo đức phong kiến trong cán bộ lãnh đạo,
quản lý của Việt Nam hiện nay”.
Hội thảo “Nho giáo ở Việt Nam” do Viện nghiên cứu Hán Nôm và Viện
Harvard - Yenching (Mỹ) phối hợp tổ chức trong hai ngày 17 và 18 tháng 12
năm 2004, thành phần tham gia gồm các nhà khoa học Việt Nam cùng nhiều
đồng nghiệp ở Mỹ, Canađa, Trung Quốc, Đài Loan, Xingapo ., đã thảo luận
5
nhiều vấn đề xoay quanh các nội dung như: ảnh hưởng của Nho giáo trong
đời sống hiện nay, quá trình du nhập Nho giáo vào Việt Nam, ảnh hưởng của
Nho giáo trong đời sống xã hội Việt Nam thời phong kiến, tư tưởng Nho giáo
trong văn học và sử học thời phong kiến . Các tham luận của các nhà khoa
học trong và ngoài nước đều khẳng định rằng, Nho giáo giữ một vị trí khá
quan trọng trong đời sống tinh thần của xã hội Việt Nam và ảnh hưởng khá
sâu đậm đối với con người và xã hội Việt Nam.
Đề tài cấp bộ năm 2002 - 2003 của Viện Triết học, Học viện chính trị
quốc gia Hồ Chí Minh : “Đạo đức người cán bộ lãnh đạo chính trị trong điều
kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay - thực trạng và xu hướng biến
động” do PGS. TS Nguyễn Thế Kiệt làm chủ nhiệm đã tập trung bàn về vai trò
của đạo đức trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt
Nam hiện nay. Đề tài đã tập trung làm rõ thực trạng và xu hướng biến động
của đạo đức người cán bộ lãnh đạo chính trị nước ta hiện nay, từ đó đưa ra
phương hướng và những giải pháp nhằm nâng cao phẩm chất đạo đức cho đội
ngũ cán bộ lãnh đạo chính trị ở Việt Nam theo nội dung và yêu cầu về đạo đức
của đội ngũ này.
- Nhóm thứ tư là các luận án tiến sỹ cũng đề cập đến một số khía cạnh
của Nho giáo về con người và đạo đức, sự ảnh hưởng của nó ở Việt Nam
như luận án Vấn đề con người trong Nho học sơ kỳ của Nguyễn Tài Thư;
luận án ảnh hưởng của Nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam
truyền thống của Trần Thị Hồng Thuý; luận án Một số nội dung cơ bản của
tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Trần của Vũ Văn Vinh; luận án Quan
niệm của Nho giáo nguyên thuỷ về con người qua các quan hệ : thân - nhà
- nước - thiên hạ của Trần Đình Thảo . Luận án tiến sĩ Quan niệm của Nho
giáo về giáo dục con người và ý nghĩa của nó đối với việc giáo dục con
người Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá của Nguyễn
Thị Nga chủ yếu vận dụng quan niệm của Nho giáo về giáo dục con người
6
trong việc giáo dục con người Việt Nam hiện nay, trong đó, tác giả đã
nghiên cứu tìm hiểu những nội dung như đối tượng giáo dục, tính người,
phương pháp giáo dục . của Nho giáo.
Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thanh Bình với đề tài Học thuyết chính trị xã
hội của Nho giáo và sự thể hiện của nó ở Việt Nam (từ thế kỷ XI đến nửa đầu
thế kỷ XIX) đã phân tích Nho giáo với tính cách là học thuyết chính trị - xã
hội. Tác giả đã bàn đến những vấn đề của Nho giáo như con người, vai trò
của con người, xã hội lý tưởng, đồng thời cũng đề cập đến nhân, lễ, chính
danh, đến những chuẩn mực đạo đức nhưng khai thác dưới góc độ chính trị
- xã hội. Từ đó đề cập đến sự thể hiện của các tư tưởng ấy dưới chế độ
phong kiến ở Việt Nam.
Đáng chú ý là luận án tiến sỹ của Hoàng Trung (2001) Đạo đức
cách mạng trong tư tưởng Hồ Chí Minh qua các phạm trù mà Người đã sử
dụng đã đề cập đến việc Hồ Chí Minh kế thừa có chọn lọc các phạm trù
đạo đức của Nho giáo như nhân, nghĩa, trí, tín, trung, hiếu, dũng, cần,
kiệm, liêm chính, chí công vô tư trong việc xây dựng các chuẩn mực đạo
đức cách mạng cho con người Việt Nam. Tác giả đã làm rõ việc Hồ Chí
Minh trong nhiều trường hợp đã viện dẫn những tư tưởng tích cực trong
các kinh điển của Nho giáo để nêu gương phẩm chất đạo đức của người
cán bộ cách mạng.
Một số luận văn thạc sỹ cũng đề cập đến các quan niệm đạo đức Nho
giáo và ảnh hưởng của nó đối với con người Việt Nam hiện nay như Quan
niệm của Nho giáo về trung - hiếu - lễ. ảnh hưởng của nó đối với đời sống
đạo đức con người Việt Nam hiện nay của Phan Mạnh Toàn. Trong đó tác giả
trình bày ba phạm trù: Trung - hiếu - lễ của Nho giáo, ảnh hưởng của nó trong
đạo đức con người Việt Nam hiện nay, từ đó đề xuất một số giải pháp cơ bản
nhằm khai thác có hiệu quả những yếu tố phù hợp, loại bỏ mặt không phù hợp
của quan niệm Nho giáo về trung - hiếu - lễ.
7
Nhìn chung, các công trình thuộc bốn nhóm cơ bản nêu trên hoặc là nêu
những nét khái quát nội dung của Nho giáo, hoặc là tập trung giải quyết
những phương diện lý luận mà các tác giả đặt ra cho mình. Trên thực tế,
nghiên cứu về đạo đức Nho giáo, ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với con
người Việt Nam thì có nhiều, nhưng nghiên cứu ảnh hưởng của nó đối với đạo
đức người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay thì còn quá thưa thớt.
Do đó, đề tài tiếp tục hệ thống hoá, khái quát những kết quả nghiên cứu của
những người đi trước để vận dụng vào việc nghiên cứu đạo đức người cán bộ
lãnh đạo, quản lý hiện nay ở nước ta.
3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận án
3.1. Mục đích
Phân tích và luận giải ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức
người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay, trên cơ sở đó đưa ra một
số phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm xây dựng đạo đức mới cho người
cán bộ lãnh đạo, quản lý ở nước ta hiện nay.
3.2. Nhiệm vụ
Để thực hiện mục đích nêu trên, luận án sẽ giải quyết một số nhiệm vụ sau:
- Trình bày nội dung chủ yếu của đạo đức Nho giáo và nét riêng của đạo
đức Nho giáo Việt Nam.
- Phân tích thực trạng ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức
cán bộ lãnh đạo, quản lý hiện nay ở nước ta và nêu một số vấn đề đặt ra từ sự
ảnh hưởng này.
- Đưa ra một số giải pháp cơ bản để phát huy những mặt tích cực và hạn
chế mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo trong việc xây dựng đạo đức cho cán
bộ lãnh đạo, quản lý ở nước ta hiện nay.
3.3. Phạm vi nghiên cứu: Tác động đến đạo đức của đội ngũ cán bộ lãnh
đạo, quản lý ở nước ta hiện nay bao gồm nhiều nhân tố như: Kinh tế thị
trường; sự du nhập văn hoá lối sống từ bên ngoài trong quá trình hội nhập;
8
những giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc; sự ảnh hưởng của các quan
niệm đạo đức của các tôn giáo như Phật giáo, Đạo giáo, Đạo Thiên chúa, .
nhưng ở đây, luận án chỉ nghiên cứu một số nội dung cơ bản của đạo đức Nho
giáo, sự ảnh hưởng của nó đối với đạo đức của đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản
lý ở Việt Nam hiện nay và trên cơ sở đó nêu lên một số phương hướng, giải
pháp để kế thừa mặt tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của nó nhằm xây dựng
đạo đức mới cho đội ngũ cán bộ này.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Luận án dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng - chủ
nghĩa duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối của Đảng ta về vấn
đề đạo đức, xây dựng đạo đức cho con người Việt Nam nói chung và cho đội
ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý nói riêng.
Luận án sử dụng các phương pháp như: Lịch sử - lô gíc, phân tích - tổng
hợp, qui nạp - diễn dịch, đối chiếu, so sánh .
5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án
- Luận án làm rõ hơn một số nội dung của đạo đức Nho giáo và nét riêng
của đạo đức Nho giáo Việt Nam.
- Chỉ ra một số ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của đạo đức Nho giáo đối
với đạo đức cán bộ lãnh đạo, quản lý ở nước ta hiện nay.
- Nêu ra một số phương hướng và giải pháp nhằm phát huy mặt tích cực
và hạn chế mặt tiêu cực của ảnh hưởng đạo đức Nho giáo trong việc xây dựng
đạo đức người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay.
6. ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài luận án
Luận án góp phần vào việc tìm hiểu ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối
với người Việt Nam nói chung và cán bộ lãnh đạo, quản lý nói riêng, từ đó
góp một phần nhỏ cho công tác cán bộ mà Đảng và nhà nước ta hiện nay rất
quan tâm.
9
Luận án cũng có thể dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ nghiên cứu,
giảng dạy và học tập môn lịch sử triết học phương Đông ở các trường Đại học
hiện nay hoặc cho những ai quan tâm đến Nho giáo và ảnh hưởng của nó đối
với đạo đức của con người Việt Nam.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án
gồm 3 chương, 7 tiết.