Thạc Sĩ Ẩn dụ tri nhận trong ca từ Trịnh Công Sơn

MỤC LỤC
TT Nộ d Trang
PHẦN MỞ ĐẦU 1
1 í ấ t ết ủ ề tà 1
2 í 5
3 ổ q t 6
3.1 Nghiên cứu về n d t g c nh n c ngôn ngữ học tri nhận 6
3.1.1 Các nghiên cứu ở ngoài nước 6
3.1.2 Các nghiên cứu trong nước 8
3.2 Các nghiên cứu về Trịnh Công Sơn 15
4 Đố tượ à ạ 22
5 ư 23
6 t ết 23
7 P ươ 23
8 N ữ ó ó ớ ủ ậ 24
9 Bố ủ ậ 25
PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ L LUẬN 26
1.1 d 26
1.1.1 n d theo qu n i tru ền th ng 26
1.1.1.1 n d theo qu n i iêu t 27
1.1.1.2 n d theo qu n i d ng học 28
1.1.2 n d theo qu n i c ngôn ngữ học tri nhận 30
1.2 à t ật ữ q ế d 32
1.2.1 Mô h nh tri nhận và ô h nh văn h 32
1.2.2 Ý niệ và sự ý niệ h 34
1.2.3 Tính nghiệ thân 37
1.2.4 Lược ồ h nh nh 37
1.2.5 Các iền không gi n trong n d ý niệ 41
1.2.6 Cấp ộ c n d 41
1.2.7 Sự tương hợp trong n d 42
1.3 P â ạ d 44
1.3.1 n d cấu trúc 44
1.3.2 n d b n th 44
1.3.3 n d ịnh hướng 45
ết ươ 1 46
CHƯƠNG 2: ẨN DỤ CẤU TRÚC TRONG CA TỪ TRỊNH CÔNG
SƠN
48
2.1 d N N 48
2.2 d Đ N N 66
2.3 d Đ N N 82
ết ươ 100
CHƯƠNG 3: ẨN DỤ ĐỊNH HƯỚNG TRONG CA TỪ TRỊNH
CÔNG SƠN
102
3.1 d ướ N N B ỒN N
X ỐN
102
3.1.1 d N N 102
3.1.2 d B ỒN N X ỐN 113
3.2 d Đ N N N N Đ N
N X ỐN
126
3.2.1 d Đ N N N N 126
3.2.2 d Đ N N X ỐN 130
3.3 d ỐN Đ N N N N
BỆN Ậ Á Ế Đ N N X ỐN
137
3.3.1 d ỐN Đ N N N N 137
3.3.2 d BỆN Ậ Á Ế Đ N N X ỐN 139
ết ươ 3 144
KẾT LUẬN 146
PHỤ LỤC 1
PHỤ LỤC 2
CÁC BẢNG BIỂU TRONG LUẬN ÁN
TT Tên gọi Trang
Bảng 2.1 Các tương đồng ánh xạ trong ẩn dụ ý niệm CON NGƯỜI
LÀ CÂY CỎ trong ca từ Trịnh Công Sơn
53
Bảng Tỷ lệ xuất hiện các chiết đoạn thời gian của “một ngày”
trong ca từ Trịnh Công Sơn
71
Bảng 2.3 Cơ chế ánh xạ của ẩn dụ ý niệm CU C ỜI LÀ M T
CU C ÀN T N
82
Bảng 2.4 Sự tương ứng giữa hai miền nguồn - đích trong ẩn dụ ý
niệm CU C ỜI LÀ M T CU C ÀN T N trong
ca từ Trịnh Công Sơn
84
Bảng 3.1 Các cấp độ của ẩn dụ ý niệm VUI LÀ ƯỚNG LÊN
trong ca từ Trịnh Công Sơn
105
Bảng Tỷ lệ các ý niệm phái sinh của ẩn dụ ý niệm cơ sở BUỒN
LÀ ƯỚNG U NG trong ca từ Trịnh Công Sơn
114
Bảng 3.3 Các cấp độ của vô thức trong ca từ Trịnh Công Sơn 132
DANH MỤC CÁC HÌNH TRONG LUẬN ÁN
TT Tên gọi Trang
Hình 2.1 Khung tri nhận CON NGƯỜI LÀ CÂY CỎ 49
Hình 2.2 Sự tương ứng hai không gian nguồn – đích trong lược đồ
ỜI NGƯỜI LÀ M T NGÀY
68
Hình 2.3 Sự suy kết từ ẩn dụ ý niệm ỜI NGƯỜI LÀ M T NGÀY 81
nh Lược đồ ƯỜNG I 83
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1. Ẩn dụ vốn thường được xem là vấn đề của bản thân ngôn ngữ, bao gồm
một số biểu trưng hiểu theo nghĩa bóng, dựa trên các ngôn từ chứa đựng nghĩa đen.
Ẩn dụ vốn được các nhà tu từ học quan tâm nghiên cứu, thường được coi là cách
thức chuyển đổi tên gọi dựa trên sự so sánh ngầm giữa hai sự vật có sự tương đồng
hay giống nhau. Cơ chế của ẩn dụ tạo ra sự chuyển đổi nghĩa phổ biến nhất trong tất
cả các ngôn ngữ. Có thể xem so sánh ngầm là quy trình cơ bản để hiểu về ẩn dụ.
Quan điểm truyền thống này về ẩn dụ có từ thời Aristotle, được nhiều nhà ngôn ngữ
học cấu trúc luận trên thế giới đồng tình và khẳng định. Trong Việt ngữ học, ẩn dụ
được xem xét theo hai góc độ. Thứ nhất, là đối tượng nghiên cứu của từ vựng học,
ẩn dụ là một trong những phương thức chuyển nghĩa cơ bản của các đơn vị từ vựng
dựa vào mối quan hệ tương đồng giữa sự vật - đối tượng. Thứ hai, là đối tượng
nghiên cứu của phong cách học, ẩn dụ là một biện pháp tu từ nhằm tạo nên những
biểu tượng trong nhận thức của con người, được khảo sát trong những ngữ cảnh cụ
thể, gắn liền với văn bản.
Trong ba thập niên gần đây, định nghĩa về ẩn dụ đã có sự thay đổi mang tính
đột phá khi các nhà ngôn ngữ học tri nhận cho rằng ẩn dụ còn là một công cụ tri
nhận hữu hiệu để con người ý niệm hoá các khái niệm trừu tượng. Ẩn dụ không chỉ
còn đơn thuần là hình thái ngôn ngữ như quan điểm cấu trúc luận, mà nó còn là hình
thái tư duy của con người về thế giới. Tư duy ẩn dụ dựa trên cơ sở các ý niệm. “Ý
niệm” (“concept”), trong tiếng Anh, được Từ điển Tâm lý học Oxford giải thích là
“một biểu hiện tinh thần, một ý tưởng, hay một tư tưởng tương ứng với một thực thể
riêng biệt hay một lớp các thực thể, hoặc đó là việc định nghĩa hay là những thuộc
tính điển dạng của thực thể hay lớp các thực thể đó, vốn có thể là cụ thể hay là trừu
tượng” [Dẫn theo 68, 18]. Các nhà ngôn ngữ học tri nhận cho rằng các đơn vị ngôn
ngữ (từ, ngữ, kết cấu) đều biểu đạt các ý niệm và những ý niệm này đều tương ứng
với các ý nghĩa của những đơn vị ngôn ngữ đó. Mỗi khi tạo sinh một phát ngôn, một
cách vô thức, con người đã cấu trúc mọi phương diện của kinh nghiệm mà ta có ý
định truyền tải và sử dụng quá trình ý niệm hóa cho phát ngôn đó. Ý niệm hóa bao
2
hàm tất cả các quá trình tư duy (hay bất cứ sự trải nghiệm tinh thần nào của con
người). Quá trình này chính là quá trình nhận thức của con người trong việc tạo ra ý
niệm: các thông tin mà con người tri giác từ thế giới khách quan được tích hợp lại
trong một hình ảnh tinh thần đơn lẻ, hình ảnh này, như một thứ ý nghĩa quy ước,
được gắn với âm thanh của một ngôn ngữ để diễn đạt cái mảnh thế giới khách quan
đó một cách khái quát.
Ngôn ngữ học tri nhận (cognitive linguistics) bắt đầu phát triển từ những
năm 1980 như một trường phái ngôn ngữ vận dụng kiến thức liên ngành. Ngôn ngữ
học tri nhận “nghiên cứu ngôn ngữ trên cơ sở vốn kinh nghiệm và sự cảm thụ của
con người về thế giới khách quan cũng như cái cách thức mà con người tri giác và ý
niệm hóa các sự vật của thế giới khách quan đó” [118, 279].
Ẩn dụ ý niệm (hay còn gọi là ẩn dụ tri nhận – cognitive conceptual metaphor)
(luận án sử dụng thuật ngữ “Ẩn dụ ý niệm”) “đó là một trong những hình thức ý
niệm hóa, một quá trình tri nhận có chức năng biểu hiện và hình thành những ý niệm
mới và không có nó thì không thể nhận được tri thức mới” [8, 293]. Nguyễn Đức
Tồn [132], [133] cũng cho rằng hiện tượng loại suy đặc điểm, thuộc tính, hoạt
động giữa các sự vật, hiện tượng khác loại làm cơ sở cho những cách diễn đạt ẩn
dụ ý niệm. Theo các nhà ngôn ngữ học tri nhận, ẩn dụ là một cơ chế tri nhận mà nhờ
đó, những tri giác liên tục, tương tự đã trải qua quá trình phạm trù hóa được đánh giá
lại trong những bối cảnh ý niệm mới. Cơ chế tri nhận của ẩn dụ bao gồm hai miền
nguồn và đích tồn tại tiền giả định trong ý thức của con người, trong đó những thuộc
tính của miền nguồn được ánh xạ, phóng chiếu lên miền đích, cả hai miền nguồn và
đích đều là những ý niệm, được cấu trúc hoá theo mô hình trường-chức năng: trung
tâm-ngoại vi, trong đó hạt nhân là khái niệm nằm ở trung tâm, mang tính phổ quát
toàn nhân loại, và ngoại vi là những yếu tố ngôn ngữ, văn hoá dân tộc, nằm trong
một “khung” hay “nền” văn hoá nhất định mang tính đặc thù. Như vậy, ẩn dụ tri
nhận hướng tới khả năng tác động vào lĩnh vực trí tuệ của con người. Vì thế, ngôn
ngữ học tri nhận trở thành một bộ phận của khoa học tri nhận, và nó là một bộ môn
khoa học liên ngành, gắn bó mật thiết với các khoa học về tâm lý học tri nhận, trí tuệ
nhân tạo, văn hoá học, triết học, thần kinh học, đặc biệt là nhân học, với thuyết “Dĩ
3
nhân vi trung” (lấy con người làm trung tâm của vũ trụ). Như thế, ngôn ngữ học tri
nhận trở thành bộ môn khoa học nghiên cứu sự nhận thức và ý niệm hoá của con
người về thế giới quanh mình qua các biểu thức và các diễn ngữ ngôn ngữ, bằng
cách lấy con người làm bản thể định vị giữa không gian, thời gian, và các nguyên
tắc, sự kiện, hành động, tư tưởng, tôn giáo, niềm tin của con người tương tác mật
thiết với nhau trong không - thời gian ấy.
Nếu nghiên cứu ẩn dụ dưới góc độ ngôn ngữ học cấu trúc thì chỉ giúp phát
hiện ra các cơ chế ẩn dụ theo kiểu hình thái ngôn ngữ, bản chất của ẩn dụ và các dạng
khác nhau của ẩn dụ; tìm hiểu được các cơ chế định danh (ẩn dụ chết), các phương
thức chuyển nghĩa của từ trong cùng một trường nghĩa hay giữa các trường nghĩa
khác nhau dựa trên các cơ chế ẩn dụ; vận dụng vào trong thi pháp để xây dựng chúng
trở thành một thủ pháp tu từ, tạo nên những biểu tượng nghệ thuật ngôn từ mang ý
nghĩa biểu trưng và phần nào mang tính chủ quan, sắp đặt của người nghệ sĩ. Việc
nghiên cứu ẩn dụ theo phương thức truyền thống không thể giúp chúng ta tìm hiểu
được cặn kẽ những “cấu trúc bề sâu của nhận thức” qua ngôn từ. Ngôn ngữ hậu cấu
trúc với thuyết ẩn dụ ẩn dụ tri nhận đã nhận thức và lý giải các phạm trù của thế giới
qua hệ thống các ý niệm được nghiệm thân trong ngôn ngữ; giúp con người khám phá
thế giới tri thức quanh mình được phản chiếu qua ngôn từ hàng ngày; thấy được sự
tương đồng và khác biệt trong các cơ tầng văn hoá giữa những nền văn hoá khác
nhau; những “hiện thực trải nghiệm luận”, “hiện thực nghiệm thân luận” được dùng
làm cơ sở để nhận thức các mô hình ẩn dụ ngày càng làm hé lộ cách con người tư duy
về thế giới quanh mình dựa trên các cơ sở khoa học rất cụ thể và rõ ràng.
Ngôn ngữ học tri nhận không chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu ngôn ngữ trong
mối quan hệ với chính bản thân ngôn ngữ từ những hiện tượng có thể quan sát được,
mà còn nghiên cứu cả những gì không quan sát trực tiếp được như sự hiểu biết (hay
tri thức), trí tuệ, cảm xúc, ý chí, các hiện tượng tinh thần nói chung Các ẩn dụ tri
nhận được khai thác, giải mã các vỉa tầng nghĩa dựa trên các tri thức nền, các mô
hình văn hoá, đặc trưng tâm lý, tư duy tộc người, những ước định về văn hoá, tôn
giáo, và cả những định chế về tư duy tâm linh con người, Vì vậy, tiếp cận ngôn
4
ngữ theo hướng ngôn ngữ học tri nhận đang là một hướng đi mới được nhiều nhà
ngôn ngữ học hiện nay quan tâm ủng hộ.
1.2. Trịnh Công Sơn là một hiện tượng hiếm gặp. Trong đời sống âm nhạc Việt
Nam hiện nay, bên cạnh những dòng nhạc như: nhạc cách mạng, nhạc trẻ, nhạc dân
ca, nhạc tiền chiến, nhạc thính phòng, thì nhạc Trịnh Công Sơn tồn tại như một
dòng nhạc độc lập, trở thành một hiện tượng độc nhất vô nhị trong lịch sử ca nhạc và
ngay cả trong lĩnh vực văn học từ trước đến nay. Làm nên sức sống của nhạc Trịnh
chính là phần ca từ. Nhạc sĩ Văn Cao cho rằng âm nhạc của Trịnh Công Sơn là kết
quả của một cuộc hôn phối k diệu giữa phần ca từ với phần âm nhạc, hai phần này
hoà quyện vào nhau đến mức khó có thể tách rời, làm nên hồn cốt nhạc Trịnh, vì
vậy, ông gọi Trịnh Công Sơn là “Người ca thơ” [172, 3]. Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến
thì cho rằng “tất cả ca từ của nhạc Trịnh Công Sơn làm thành một tình ca hay nhất
thế kỷ”. Cùng với thời gian, nhạc Trịnh ngày càng khẳng định được vị trí và tên tuổi
của mình trong lòng công chúng yêu nhạc trong và ngoài nước. Giải thưởng “đĩa
vàng” ở Nhật Bản với bài hát “Ngủ đi con” (1972) đã gắn tên tuổi Trịnh Công Sơn
với những bài “thân phận ca” trong các ca khúc phản chiến. Ở một số nước như
Canađa, Ý, Đức đã có thư viện Trịnh Công Sơn. Ông đã vinh dự là người đầu tiên ở
Đông Nam Á được Liên hiệp quốc trao tặng giải thưởng âm nhạc cao quý “Vì một
thế giới hoà bình” năm 2004.
Việc tìm hiểu giá trị ca từ Trịnh Công Sơn đang là vấn đề được nhiều nhà
nghiên cứu quan tâm, đặc biệt là soi chiếu ca từ dưới góc độ ngôn ngữ. Đã có rất
nhiều công trình sách, báo, bài viết cả trong và ngoài nước viết về cuộc đời và sự
nghiệp âm nhạc của người nhạc sĩ tài hoa này. Nghiên cứu ca từ nhạc Trịnh dưới
góc độ ngôn ngữ cũng bắt đầu được quan tâm từ mấy năm gần đây, nhưng các tác
giả chủ yếu tiếp cận ngôn ngữ nhạc Trịnh theo quan điểm của ngôn ngữ học cấu
trúc truyền thống. Tiếp cận ngôn ngữ nhạc Trịnh dưới góc độ ngôn ngữ học tri
nhận thực sự xuất hiện lần đầu (2009) với luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Thanh
Huyền, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, tác giả đã khai thác hai mô hình
ẩn dụ cấu trúc để làm sáng tỏ quan niệm nhân sinh của Trịnh Công Sơn. Tuy
nhiên, tác giả luận án nhận thấy, trong ca từ nhạc Trịnh còn hàm chứa rất nhi ều mô
5
hình ẩn dụ tri nhận có thể khai thác. Vì vậy, việc nghiên cứu ẩn dụ tri nhận trong
ca từ Trịnh Công Sơn sẽ góp thêm một hướng đi mới mẻ, góp phần khai thác giá
trị cũng như làm nổi bật triết lý nhân sinh sâu sắc của Trịnh Công Sơn về con
người và về cuộc đời. Vì những lý do trên, tác giả luận án lựa chọn đề tài nghiên
cứu: “Ẩn dụ tri nhận trong ca từ Trịnh Công Sơn”.
. Mục đích n hi n c u
Mục đích của luận án là dùng lý thuyết về ngôn ngữ học tri nhận để lý giải
những mô hình ẩn dụ tri nhận trên cứ liệu ca từ Trịnh Công Sơn. Dưới góc nhìn của
ngôn ngữ học tri nhận, các mô hình ẩn dụ được khai thác, giải mã dựa trên kinh
nghiệm thân thể, trải nghiệm sinh học, các cơ chế thần kinh và phản xạ hành vi, các
mô hình văn hóa và các tri thức nền mang đặc trưng tâm lý, tư duy tộc người; bên
cạnh đó những ước định về văn hoá, tôn giáo và những định chế về tư duy tâm linh
con người cũng được vận dụng để suy nghiệm các ẩn dụ. Trên cơ sở phân tích các
mô hình ẩn dụ, so sánh, đối chiếu trong các miền văn hoá khác nhau, từ đó có thể
làm sáng tỏ tính khác biệt về văn hoá trong ngôn từ của nhạc sĩ, đặt trong tương
quan giữa cái mang tính phổ quát toàn nhân loại với cái đặc thù mang tính dị biệt
của từng dân tộc.
Để thực hiện được mục đích trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm
vụ cơ bản sau:
(1) Lý giải các ẩn dụ tri nhận cơ sở và các ẩn dụ phái sinh trong ca từ Trịnh Công Sơn;
(2) Phân tích mối quan hệ tương hợp giữa các lược đồ ẩn dụ tri nhận dựa trên các
mô hình văn hoá, mối tương quan giữa các sơ đồ hình ảnh dựa trên lý thuyết hình và nền;
tính tương hoà văn hoá trong cách tri nhận thế giới phản chiếu vào trong ngôn ngữ;
(3) Làm rõ các cơ chế ánh xạ giữa miền nguồn và đích, các quan hệ gán ghép
giữa các thuộc tính đặc trưng của hai miền này;
(4) Trên cơ sở lý giải từng thuộc tính được gán ghép giữa hai miền không gian
nguồn, đích, đi sâu tìm hiểu kinh nghiệm nghiệm thân, cơ sở vật lý, cơ sở văn hoá,
trải nghiệm sinh học và trải nghiệm tâm lý của từng mô hình ẩn dụ để giải mã con
người tinh thần và thế giới vô thức của cá nhân Trịnh Công Sơn.
6
3. Tổn quan tình hình n hi n c u
3.1. Nghiên cứu về ẩn dụ từ góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận
3.1.1. Các nghiên cứu ở ngoài nước
Nghiên cứu về ngôn ngữ học tri nhận đã bắt đầu từ những thập kỷ 80 của thế
kỷ XX, với những tên tuổi của G. Lakoff, M. Johnson, G. Fauconnier, Ch. Fillmore,
R. Jackendoff, R. Langacker, E. Rosch, L. Talmy, M. Turner, A. Wierzbicka, Yu.
Stepanov, Yu. Apresian, W. Chafe, M. Minsky
Ngay từ cuối những năm 70 (thế kỉ XX) với công trình trở thành kiệt tác trí
tuệ Metaphor We live by năm 1980 viết chung với nhà triết học M. Johnson, Lakoff
bắt đầu phát triển lý thuyết về ẩn dụ tri nhận. Lý thuyết này làm cho danh tiếng
Lakoff vượt ra ngoài phạm vi thuần túy ngôn ngữ học, là một báo hiệu cho thấy có
một sự thay đổi lớn trong nghiên cứu về ngôn ngữ trong mối liên hệ với các ngành
khoa học khác.
Trong những năm qua, lý thuyết của phép ẩn dụ đã phát triển và đào sâu đáng
kể. Ban đầu, xu hướng của các nghiên cứu đều cho rằng phép ẩn dụ ý niệm chủ yếu
được căn cứ vào kinh nghiệm thân thể. Trong những năm 1980, Lakoff và Kovecses
đã cho thấy những ẩn dụ cảm xúc (như sự giận dữ của con người) xuất hiện trong
ngôn ngữ và đều xuất phát từ cơ sở văn hóa, cơ sở sinh lý học của con người (Lakoff
1987; Kovecses năm 1986, 1990). Đến đầu những năm 1990, một quan điểm hoàn
toàn mới của phép ẩn dụ được phát hiện ra rằng ẩn dụ ý niệm không chỉ nằm ở lĩnh
vực thời gian, mà còn ở trong các lĩnh vực như sự kiện, nhân quả, đạo đức [160; 250].
Một tiến bộ quan trọng trong lý thuyết ẩn dụ đến năm 1997 là nghiên cứu ẩn
dụ ý niệm gắn với các lý thuyết thần kinh, các nghiên cứu chỉ ra rằng kinh nghiệm
hàng ngày, kinh nghiệm cảm giác của con người là cơ sở đưa ra các đánh giá chủ
quan của nhận thức ngôn ngữ (Joseph Grady (1997), Christopher Johnson (1997).
Tác giả Srinivas Narayanan (1997) còn sử dụng các kỹ thuật tính toán cho mô hình
thần kinh, phát triển một lý thuyết mà trong đó, ẩn dụ ý niệm được lý giải thông qua
bản đồ thần kinh với hệ kinh mạch kết nối hệ thống cảm giác với các khu vực cao
hơn ở vỏ não. Năm 2002, Gilles Fauconnier và Mark Turner đã phát triển một lý
thuyết về không gian pha trộn, là một kiểu không gian tinh thần tưởng tượng kết
7
hợp với lý thuyết thần kinh của ngôn ngữ, trong đó, các ánh xạ ẩn dụ được thực
hiện trên cơ sở vật lý giống như một bản đồ thần kinh, như thế, chúng tạo thành các
cơ chế thần kinh tự nhiên trong các suy luận ẩn dụ [156, 257].
Tiếp đó, cùng với một số nhà nghiên cứu khác, Lakoff đã phát triển tư tưởng
về vai trò của ẩn dụ trong việc hình thành hệ thống ý niệm của con người và cấu
trúc của ngôn ngữ tự nhiên. Tư tưởng này đã được Lakoff phát triển thành học
thuyết “Trí tuệ nhập thân”, chủ trương nghiên cứu sự phụ thuộc của những năng lực
tư duy của con người và những quan niệm về thế giới, kể cả những hệ thống triết
học vào những đặc điểm cấu tạo của cơ thể con người và bộ não con người.
Về các nghiên cứu liên quan đến ứng dụng của lý thuyết ẩn dụ: Kể từ lần đầu
tiên phát hiện ra ẩn dụ ý niệm, các nhà nghiên cứu trong các lĩnh vực khoa học đa
dạng như lý thuyết văn học, nghiên cứu pháp luật, ngôn ngữ học và triết học đã thực
hiện một cách thú vị ứng dụng của lý thuyết này. Họ đã xác định được ẩn dụ ý niệm
nằm ở trung tâm của pháp luật, thơ ca, chính trị, tâm lý học, vật lý, khoa học máy
tính, toán học và triết học. Nghiên cứu của họ cho thấy cấu trúc ẩn dụ đã góp phần
làm sáng tỏ cách con người suy nghĩ như thế nào trong một số lĩnh vực trí tuệ.
Trong lĩnh vực văn học phân tích, More (1989), Lakoff và Turner đã chứng
minh rằng phép ẩn dụ trong thơ ca hầu hết nằm ở các phần mở rộng và trong các
trường hợp đặc biệt ổn định, ẩn dụ ý niệm thông thường được sử dụng trong tư
tưởng và ngôn ngữ hàng ngày. Các sáng tạo ẩn dụ của nhà thơ được không hoàn
toàn nằm ở việc tạo ra tư tưởng mới của ẩn dụ, mà nằm trong cơ chế ánh xạ ẩn dụ.
Lakoff và Turner (1987) cũng cho thấy, ẩn dụ ý niệm thông thường nằm ở trung
tâm của tục ngữ hay trong văn học (1996), Turner sau đó đã chứng minh ẩn dụ nằm
ở sau việc xây dựng các truyện ngụ ngôn và các sản phẩm phổ biến khác của trí
tưởng tượng văn học. Các cơ sở ẩn dụ về chiều kích đạo đức trong văn học trở nên
rõ ràng từ các cuộc thảo luận về ẩn dụ và đạo đức của Johnson (1993), của Lakoff
trong lĩnh vực chính trị và đạo đức (1996), và bởi Lakoff và Johnson trong Triết học
(1999) [156, 268].
Các ứng dụng quan trọng nhất của lý thuyết về ẩn dụ ý niệm là ở các lĩnh
vực pháp luật, chính trị và các vấn đề xã hội. Nhà lý thuyết Pháp lý Steven (2001)
8
đã viết nhiều bài báo tổng quan pháp luật và trong một cuốn sách lớn về vai trò
trung tâm của phép ẩn dụ trong lý luận pháp luật. Ẩn dụ Pháp lý rất phổ biến trong
những ẩn dụ về bất động sản, sự hiểu biết về sở hữu trí tuệ, Ẩn dụ được xem là
một công cụ pháp lý mạnh mẽ và có hiệu ứng rộng rãi trong xã hội. Triết học
Lakoff và Johnson (1999) là một phân tích sâu về ẩn dụ cấu trúc được sử dụng rộng
rãi trong lĩnh vực kinh tế, chính trị. Lakoff (1996) phân tích chính trị thế giới quan
của những người bảo thủ và cấp tiến ở Mỹ, xem xét các quan điểm về kiểm soát
súng, phá thai, án tử hình, thuế, các chương trình xã hội, môi trường và nghệ
thuật, trong một khung tri nhận nhất định. Còn trong lĩnh vực tâm lý học, ẩn dụ
đã chứng minh tầm quan trọng của mình đối với cả hai lĩnh vực nhận thức và tâm lý
học. Nhận thức tâm lý bị chi phối bởi ý tưởng cũ mà khái niệm nằm ở các con chữ
và nghĩa, nhưng các tài liệu về lý thuyết ẩn dụ cung cấp bằng chứng áp đảo chống
lại quan điểm đó và mở ra một khả năng cho nhận thức tâm lý thú vị hơn nhiều, các
nghiên cứu của Gibbs (1994), ẩn dụ cảm xúc của Lakoff (1987) hay ẩn dụ nghiệm
thân của Kovecses (1990), nghiên cứu về tâm trí, bộ nhớ, và sự chú ý của
Fernandez-Duque và Johnson (1999) đã chứng minh điều đó [156, 271].
Như vậy, kể từ lần đầu tiên phát hiện ra ẩn dụ ý niệm, các nhà nghiên cứu
trong các lĩnh vực khoa học đa dạng như lý thuyết văn học, nghiên cứu pháp luật,
ngôn ngữ học và triết học đã thực hiện một cách thú vị ứng dụng của lý thuyết này.
Họ đã xác định được ẩn dụ ý niệm nằm ở trung tâm của pháp luật, thơ ca, chính trị,
tâm lý học, vật lý, khoa học máy tính, toán học và triết học. Nghiên cứu của họ cho
thấy cấu trúc ẩn dụ đã góp phần làm sáng tỏ cách con người suy nghĩ như thế nào
trong một số lĩnh vực trí tuệ. Như vậy, có thể thấy lý thuyết ẩn dụ ý ni ệm ngày càng
được xây dựng tỉ mỉ và cụ thể, mở rộng không chỉ trong lĩnh vực ngôn ngữ học mà
còn giúp tìm hiểu các lĩnh vực nghiên cứu đa ngành khác.
3.1.2. Các nghiên cứu trong nước
Ở trong nước, nghiên cứu được xem là sớm nhất về khuynh hướng tri nhận có
thể kể đến Nguyễn Lai trong công trình Từ chỉ hướng vận đ ng ti ng iệt (Nxb Đại
học Tổng hợp, H, 1990), tuy trong công trình này tác giả không dùng đến thuật ngữ
“tri nhận” nhưng các nghiên cứu về quá trình phát triển ngữ nghĩa của các từ chỉ