Tiến Sĩ Âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2013

MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU 1
Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN
ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 6
1.1. NGUỒN TÀI LIỆU 6
1.2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU 10
1.3. KHUNG PHÂN TÍCH LÝ THUYẾT 20
1.4. MỘT SỐ KHÁI NIỆM, THUẬT NGỮ SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN . 25
1.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 . 35

Chương 2: ĐẶC ĐIỂM NGHI LỄ PHẬT GIÁO VÀ NGUỒN GỐC, DIỆN MẠO
CỦA ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI 36
2.1. ĐẶC ĐIỂM NGHI LỄ PHẬT GIÁO . 36
2.2. NGUỒN GỐC CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI 55
2.3. DIỆN MẠO CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI 68
2.4. TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 82

Chương 3: CHỨC NĂNG VÀ MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CỦA ÂM NHẠC
TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI 83
3.1. CHỨC NĂNG CỦA ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ . 83
3.2. MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI 98
3.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 . 124

Chương 4: VẤN ĐỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ
PHẬT GIÁO HÀ NỘI HIỆN NAY . 125
4.1. NHẬN ĐỊNH CHUNG 125
4.2. XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT . 138
4.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 . 144
KẾT LUẬN 145
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO . 150
DANH MỤC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN . 158
PHỤ LỤC . 159

MỞ ĐẦU
1.Lý do chọn đề tài
Trải qua gần hai thiên niên kỷ du nhập và phát triển, Phật giáo đã đi sâu vào hầu hết các khía cạnh của đời sống xã hội, trở thành một trong những bộ phận cấu thành nền văn hóa Việt Nam, để lại nhiều dấu mốc đáng chú ý trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Ngược lại, chính những yếu tố truyền thống đã tác động trở lại và là “chất liệu”, phương tiện để Phật giáo nhập thế, phát triển với sắc thái riêng so với Phật giáo trong khu vực và vùng lãnh thổ khác. Âm nhạc Phật giáo sinh ra từ trong nghi lễ Phật giáo, là kết quả của quá trình vận động liên tục từ sự biến đổi, hình thành tông phái đến diễn trình truyền thừa vào các nền văn hóa khác nhau mà tính nhiều tầng, nhiều lớp trong âm nhạc Phật giáo Việt Nam là một minh chứng sống động. Nằm trong truyền thống âm nhạc nước nhà, âm nhạc Phật giáo lấy âm nhạc bản địa là cơ sở chính trong quá trình hình thành và phát triển. Ngoài thể hiện những đặc điểm chung của một nền âm nhạc truyền thống dân tộc, âm nhạc Phật giáo Việt Nam nói chung còn là âm nhạc chức năng nên mang những đặc trưng riêng gắn với triết lý và tập quán tu tập của tôn giáo này.
Có thể nói, nghiên cứu âm nhạc Phật giáo là góp phần nghiên cứu Phật giáo Việt Nam, cũng là để, thông qua đó nghiên cứu âm nhạc, văn hóa và tôn giáo Việt Nam trong lịch sử. Nói cách khác, thực tế cho thấy, Phật giáo Việt Nam mang tính vùng miền và tông phái, bởi vậy nghiên cứu về tôn giáo và văn hóa Việt Nam nói chung cũng như trong nghiên cứu vùng văn hóa không thể không nghiên cứu Phật giáo. Trong tương quan đó, nghiên cứu văn hóa, tư tưởng của Phật giáo Việt Nam không thể không nghiên cứu âm nhạc Phật giáo.
Ở một phạm vi cụ thể, nghiên cứu âm nhạc Phật giáo qua trường hợp Thăng Long - Hà Nội, đặt trong bối cảnh vùng châu thổ Bắc bộ là góp phần chỉ ra bản chất của sự khác biệt mang tính vùng miền của âm nhạc và Phật giáo Việt Nam. Với vị trí là trung tâm kinh tế, chính trị văn hóa của đất nước, nơi hội tụ tinh hoa văn hóa của dân tộc hàng nghìn năm qua, âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội chứa đựng và còn bảo lưu được nhiều yếu tố mang đặc trưng riêng; dù vậy chưa dành được những nghiên cứu chuyên sâu. Từ cơ sở lý luận và thực tiễn đó, chúng tôi chọn đề tài “Âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội” để viết luận án Tiến sĩ chuyên ngành Tôn giáo học.


2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Với tên đề tài này, đối tượng cụ thể của luận án sẽ là vấn đề nguồn gốc, sự hình thành và diện mạo, đặc biệt là chức năng của âm nhạc cùng mối quan hệ âm nhạc - nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội; một số đặc trưng cơ bản của âm nhạc Phật giáo; các lớp văn hóa âm nhạc, tôn giáo, tín ngưỡng trong âm nhạc và nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội.

2.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian, thứ nhất, luận án nghiên cứu âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội chỉ nghiên cứu phong cách Hà Nội. Do vậy, ngoài những chùa trên địa bàn Hà Nội cũ (trước năm 2008), chúng tôi còn khảo sát một số chùa nằm ở phụ cận có thực hành phong cách này; và như vậy, các phong cách địa phương khác có mặt trên địa bàn Hà Nội hiện nay không thuộc phạm vi nghiên cứu của luận án này. Thứ hai, công trình tập trung nghiên cứu đặc điểm của trường hợp hai không gian nghi lễ tiêu biểu là lễ Thường nhật và lễ Trai đàn chẩn tế.
Về âm nhạc, các khía cạnh tôn giáo học của âm nhạc trong nghi lễ sẽ được quan tâm nghiên cứu trước hết của luận án; vấn đề âm nhạc học có được đề cập nhưng chỉ dừng lại ở một số đặc trưng cơ bản như quan hệ ca từ, giai điệu, tổ chức và chức năng của nhạc khí; vai trò, chức năng của các nhịp trống - có so sánh với một số thể loại âm nhạc truyền thống vùng châu thổ Bắc bộ và âm nhạc Phật giáo ở Thái Bình.
Về tên gọi, luận án “âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội” là nhấn mạnh mối quan hệ giữa âm nhạc và nghi lễ Phật giáo. Như vậy, các thể loại âm nhạc Phật giáo được đề cập với tư cách là âm nhạc Phật giáo chỉ sử dụng trong nghi lễ Phật giáo với mục đích cúng dàng chư Phật, Bồ Tát, và hóa giải chúng sinh, không có trường hợp ngoại lệ.


3. Mục tiêu, mục đích nghiên cứu
3.1. Mục tiêu nghiên cứu của luận án là đạt được kết quả mà ở đó thể hiện những đóng góp, phát hiện mới với các kết luận như: diện mạo của âm nhạc Phật giáo; chức năng và mối quan hệ giữa âm nhạc với nghi lễ Phật giáo; đặc trưng và những lớp văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng trong âm nhạc nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội.
3.2. Mục đích nghiên cứu chính của luận án là đem kết quả nghiên cứu, bao gồm cơ sở lý luận và thực tiễn cũng như những kết luận khoa học vào ứng dụng trong nghiên cứu và đào tạo chuyên ngành tôn giáo học và âm nhạc truyền thống dân tộc.