Tiến Sĩ Âm nhạc trong lễ hội truyền thống của người Việt xứ Thanh

Luận án tiến sĩ năm 2011
Đề tài: Âm nhạc trong Lễ tế đàn Nam Giao Huế

MỤC LỤC
Lời cam đoan 1
Mục lục . 2
Bảng kê chữ viết tắt . 3
Mở đầu . 1
Chương 1: Đàn Nam Giao qua biến thiên của lịch sử dân tộc 7
1.1. Từ ý tưởng đến tiến trình xây dựng đàn Nam Giao . 7
1.2. Những thư tịch về đàn Nam Giao 9
1.3. Nghệ thuật kiến trúc cổ . 14
1.4. Cách tổ chức một cuộc tế Nam Giao . 23
1.5. Tế phục, đối tượng, nhạc khí và tự khí 25
1.6. Âm nhạc gắn với lịch sử lễ tế 30
Tiểu kết . 35
Chương 2: Vị trí và vai trò của âm nhạc trong lễ tế đàn Nam Giao . 36
2.1. Ca chương trong lễ nhạc cung đìnhtriều Nguyễn và trong tế Giao . 36
2.2. Dàn nhạc trong tế Giao . 54
2.3. Biên chế các loại dàn nhạc trong tế Giao . 63
Tiểu kết . 94
Chương 3: Những giá trị nghệ thuật âm nhạc và giải pháp bảo tồn lễ tế
đàn Nam Giao 97
3.1. Vai trò chủ đạo của âm nhạc trong lễ tế đàn Nam Giao . 97
3.2. Những giá trị của nghệ thuật âm nhạc . 98
3.3. Những giải pháp bảo tồn vốn âm nhạc truyền thống trong lễ tế đàn Nam
Giao 103
Tiểu kết . 117
Kết luận 119
Danh mục các công trình của tác giả 125
Tài liệu tham khảo . 126

MỞ ĐẦU
1.Lý do làm luận án
Qua những biến thiên lịch sử,các triều đại quân chủ phong kiến Việt
Namchịu ảnh hưởng khá mạnh mẽ văn hóa nho giáo phương Bắc. Bởi thế,
việc xây dựng và tổ chức lễ tế đàn Nam Giao là m ột nghi thức văn hóa tín
ngưỡng không thể thiếu trong nhữngđại lễ củacác triều đình phong kiến Việt
Nam. Trong những nghi thứchành lễ, thì vị trí và vai trò của nghệ thuật âm
nhạc đóng một vai tròhết sứcquan trọng.
Nhìn trên một phương diện khác thì lễ tế đàn Nam Giaokhông chỉ thể
hiện nguyện ước của vua – chúa, mà còn là của cả muôn dân trăm họ đều
muốn cầu cho mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an.Thông qua lễ tế đàn Nam
Giaocó thể thấy được lòng tự tôn những giá trị bản sắc văn hóa dân tộc, đồng
thời là nơiđề cao triết học và phật học phương Đông cũng như cụ thể hóa các
học thuyết âm dương ngũ hành, vô vi và kinh dịch bằng nghệ thuật kiến trúc,
luật phong thủy Và trên hết, đó chính là nơi giao hòa giữa Thiên –Địa –
Nhân, thể hiện đỉnh cao của văn hóa trong tâm linh người Việt.
Mặt khác, những giá trị đích thực và quí hiếm của các trình thức lễ, các
bài bản ca chương và tổ chức dàn nhạc cùng hệ thống bài bản, biên chế nhạc
khí đang dần bị mai một theo thời gian. Trải qua biến thiên của lịch sử cùng
những bước thăng trầm của các triều đại vua quan phong kiến Việt Nam, đàn
Nam Giaođã phải gánh chịu sự hủy hoại nghiệt ngã của thiên nhiên, sự tàn
phá một cách vô cảm của bàn tay con người. Những nguy cơ thất truyền
thường xuyên là mối đe dọa khó lường đối với các lễ thức nói chung và nghệ
thuật âm nhạc trong lễ tế đàn Nam Giao nói riêng.
Từ những vấn đề trình bày ở trên đã thôi thúc chúng tôi chọn đề tài
2
“Âm nhạc trong Lễ tế đàn Nam Giao Huế” làm hướng nghiên cứu chính
cho luận án Tiến sỹ của mình.
2.Lịch sử vấn đề
Nghiên cứu về đàn Nam Giao và những qui trình tế lễ, thực ra đã có
nhiều công trình, bài luận nghiên cứu có giá trị về mặt học thuật. Xin được
liệt kê một số trong nhiều công trình liên quan tới vấn đề này:
Đàn Nam Giao Huế và Thiên đàn Bắc Kinh, Phan Thanh Hải, Tc Kiến
trúc, số 2 năm 2001. Tác giảcung cấp số liệu về đàn Nam Giao và Thiên đàn
Bắc Kinh trên lĩnh vực qui mô xây dựng, cấu trúc, nghệ thuật kiến trúc
Một số phát hiện khảo cổ học ở Trai cung(Đàn Nam Giao), Tc Huế
xưa và nay, số 17,năm 1996. Bài báo chỉcung cấp thông tin về công năng và
ý nghĩa sử dụng, nghệ thuật kiến trúc vàý nghĩa tâm linh
Khâm định Đại Namhội điển sử lệ, Nội cáctriều Nguyễn, NxbThuận
Hóa, Huế,năm 1993. Tài liệu này cũng chỉ cung cấp thông tin về nghi thức và
các lễ thức trong tế Giao;các trang phục, tự khí, nhạc khí, ca chương, biên
chế các loại dàn nhạc
Đại Nam nhất thống chí, quốc sử quán triều Nguyễn, Quyển kinh sư,
Phạm Trọng Điềm dịch, Nxb Thu ận Hóa, Huế, năm 1997. Công trình này
cung cấp thông tin về quan ni ệm tế Giao của các triều đại vua, chúa Việt
Nam, luật phong thủy và các qui định niêm luật về ca chương
Tư liệu lịch sử về đàn Nam Giao, L. Cadière, Bản dịch của Đặng Như
Tùng, Tc B.A.V.H., năm 1914. Tác giả đề cập những thông tin tổng thể về
đàn Nam Giao Huế
Rừng thông Nam Giao, L. Cadière, bản dịch của Đặng Như Tùng, Tc
B.A.V.H., năm 1914, chỉ đề cậpthông tin về rừng thông Nam Giao
3
Lễ tế Nam Giao, L. Cadière và O.Richard, B.A.V.H.,1915, miêu tả
toàn cảnh lễ tế Giao năm 1915
Lễ tế Nam Giao,Orband Richard, B.A.V.H., 1936,miêu tảtoàn cảnh lễ
tế Giao năm 1936
Lễtế Nam Giaotại Huế dưới triều Nguyễn, Đặng Đức Diệu Hạnh, luận
văn thạc sỹ khoa học, trường Đại học Khoa học Huế, Huế, 2003, cung cấp các
thông tin liên quan, quan niệm của các nước phương Đôngvà Việt Nam về lễ
tế Nam Giao
Sự tích đàn Nam Giao và các cuộc lễ tế Giao tại Huế, Lê văn Phước,
tiểu luận cao học Sử, Trường Đại học Văn khoa, Viện Đại học Sài Gòn,
1973. Tác giảcung cấp thông tin toàn cảnh về các khâu chuẩn bị cũng như
các nghi thức trước, trong và sau lễ tế Giao
Tìm hiểu tục lệ xưa, lễ tế Nam Giao (tài liệu biên tập của Lê Văn
Hoàng)cung cấp thông tin về quan niệm thờ trời theo Nho giáo, dịch lý, Phật
học và triết học phương Đông
Nhã nhạc triều Nguyễn, Vĩnh Phúc, Nxb Thuận Hóa, 2010, nêu lên bức
tranh toàn cảnh về Nhã nhạc triều Nguyễn như tu ồng cung đình, múa cung
đình, nhạc khí và biên chế dàn nhạc, nhận định về ca chương, nhạc chương .
Nhìn chung, các công trình nghiên c ứu và bài viết nêu trên, chủ yếu
tiếp cận và miêu tả dưới phương diện sử học, văn hóa học, nghệ thuật kiến
trúc,âm nhạc, không gian văn hóa, thuyết phong thủy với yếu tố tín ngưỡng
và văn hóa tâm linh mà chưa nghiên cứu sâu về lĩnh vực âm nhạc học. Dẫu
sao những công trình nghiên cứu, những bài luận của các tác giả đi trước, vẫn
là cơ sở tầng nền, là nguồn tư liệu vô cùng quí báu giúp chúng tôi thực hiện
luận án này.
4
3.Mụcđích nghiên cứu
Thông qua việc nghiên cứu âm nhạc trong lễ tế đàn Nam Giao, luận án
nhằm hướng tới tìm lại những giá trị văn hóa quanh nó được xây dựng bằng
tri thức của nhiều lớp người, qua nhiều giai đoạn lịch sử.
Trên cơ sở tìm lại được những giá trị văn hóa ấy, luận án sẽ hệ thống
lại các bài bản âm nhạc gắn chặt với qui trình tự diễn tấu của các dàn nhạc
trong lễ tế Giao. Từ đó, sẽ giúp ích phần nào cho việc bảo tồn hệ thống bài
bản của âm nhạc trong lễ tế Giao nói riêng và âm nhạc trong cung đình Huế
nói chung.
4. Đối tượngvà phạm vinghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là âm nhạc trong lễ tế đàn
Nam Giao. Nói c ụ thể là nghiên cứu các bài thài(ca chương, chi chương)gắn
chặt với qui trình hành lễvà đóng vai trò chủ đạo trong lễ tế Giao.
Tất nhiên, nghệ thuật âm nhạc trong lễ tế đàn Nam Giao không phải là
thành tố độc lập. Liên quan đến nó, rộng là cả không gian lễ thức, gần là qui
trình, nghi thức, cách thức tiến hành lễ, các đồ thờ tự, trang phục , và cận kề
để trình tấu các giai điệu âm nhạc là các dàn nhạc.
Vậy nên, ngoài đối tượng nghiên cứu chính là âm nhạc trong lễ tế Giao,
thì đối tượng nghiên cứu bổ trợ của luận án còn được mở rộng sang những
yếu tố liên quannhư tín ngưỡng, kiến trúc đặc biệt là biên chế và cách thể
hiện của các dàn nhạc.
Phạm vinghiên cứu
Luận ánchỉnghiên cứuvềâm nhạctrong một cuộc lễ tế Giao của triều
Nguyễn. Những cuộc tế lễ thuộc các triều đại khác không thuộc phạm vi
5
nghiên cứu của luận án này.
5. Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp nghiên cứu chính mà chúng tôi sử dụng trong luận án này
là phương phápphân tích, diễn giải, nghị luận, nhìn từ góc độâm nhạc học.
Cũng như đã đề cập ở trên, âm nhạc trong lễ tế đàn Nam Giao không phải là
thành tố độc lập, nên khi tiếp cận với đối tượng nghiên cứu, ngoài phương
pháp nghiên cứu chính, chúng tôi còn sử dụng thao tác của phương pháp
nghiên cứu liên ngànhthông qua: lịch sử học, dân tộc học, triết học, sưu tầm,
thống kê tài liệu, đặc biệt là các nghệ nhân – “Báu vật nhân văn sống”về lễ
nhạc cung đình triều Nguyễn, sẽ là những cơ sở quan trọng trong quá trình
thực thi luận án.
6.Đóng góp của luận án
Luận án hy vọng sẽ:
Đưa ra những vấn đề có tính hệ thống về lối tổ chức dàn nhạc gắn với
qui trình và hình thức lễ.
Nêu lên mối quan hệmật thiết giữa các trình thức lễ tế dân gian và lễ tế
cung đình, cũng như mối quan hệ giữa âm nhạc dân gian và âm nhạc cung
đình bác học.
Đưa ra những vấn đề có tính lý luận về âm nhạc học trong các ca
chương, múa Bát dật, dàn nhạc đệm gắn với trình thức lễ. Hệ thống bài bản và
biên chế nhạc khí của dàn Đại nhạc, Nhã nhạc, Tiểu nhạc, phường bát âm
Luận án mong muốn sẽ đóng góp vào môn học ký, xướng âm bằng chữ
nhạc cổ truyền trong các bài ca chương, các bài bản đại nhạc, tiểu nhạc cho
các trường văn hóa nghệ thuật Huếcũng như trong cả nước. Trên cơ sở đó,sẽ
6
giúp các cơ sở đào tạo trong việc phục hồi, bảo tồn và phát huy các giá trị âm
nhạc di sản trong lễ tế đàn Nam GiaoHuế.
Đề tàisẽ nêu lên lối ký âm bản phổ kết hợp theo lối song ngữ giữa hình
thức ký âm ngũ tuyến phương Tây và chữ nhạc cổ truyền dân tộc trong các
bài bản ca chương, đại nhạc, nhã nhạc, bát âm Nhằm giúp cho các cơ sở
đào tạo trong việc phục hồi, bảo tồn và phát huy các giá trị âm nhạc di sản
trong lễ tế đàn Nam GiaoHuế.
Luận áncũng khơi dậy một cách sâu sắcnhững giá trị về nhiều mặtcủa
đàn Nam Giaotrong không gian văn hóa Huế, một công trình văn hóa và văn
hóa tâm linh của dân tộc cần được bảo tồn và phát huy trong xu thế hội nhập,
toàn cầu hóa hiện nay.
7.Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án
được cấu trúc gồm 3 chương :
Chương 1: Đàn Nam Giaoqua biến thiêncủa lịch sử dân tộc
Chương 2: Vị trí và vai trò của âm nhạc trong lễ tế đàn Nam Giao
Chương 3: Những giá trị của nghệ thuật âm nhạc và giải pháp bảo tồn
lễ tế đàn Nam GiaoHuế
7

Chương 1
ĐÀN NAM GIAO QUA BIẾN THIÊN CỦA LỊCH SỬ DÂN TỘC
1.1. Từ ý tưởng đến tiến trình xây dựng đàn Nam Giao
1.1.1.Khái lược những sử liệu có liên quan đến ý tưởng xây dựng
đàn Nam Giaocủa vua, chúa và quan lại triều đình nhà Nguyễn
Theo quan niệm phương Đông, việc thờ trời, tế trờithì chỉ có Thiên tử
mớicó được quyền hạnđó, còn việc thờ phụng tổ tiên thì từ vua quan cho đến
thứ dân ai ai cũng phảicó nghĩa vụ thờcúng. Việc thờ trời là một trọng lễ. Vì
vậy,nghi lễ phải hết sức long trọng, trang nghiêm. Đây là một nghi thức tôn
giáo đặc biệt,bởithế, tế Giaođãrất đượcchú trọng vớisự quan tâm đặc biệt
từ thời thượng cổ ở Trung Hoa cho đến các triều đại của vua chúa Việt Nam
sau này Việc lập đàn để tế trời,đất là nét văn hóa đặc trưng của nhiều quốc
gia phương Đông, tuy nhiên ở mỗi quốc gia có tên gọi và những tục lệkhác
nhau trong quan niệm về tâm linh, tôn giáo, tín ngưỡng và tiến trình hành lễ.
Nhưng,nét chung của các đàn tế lễ ở các quốc gia phương Đông là khát
vọng của mọi người dân luôn hướng thiện, hướng về văn hóa tâm linh nhằm
làm cho cuộc sống con người ấmno, hạnh phúc hơn, đặc biệt là văn hóa phồn
thực của các cư dân nông nghiệp.
Theo sử liệu, việc tế Giao ở Việt Nam bắt đầu từ đời vua Lý Anh Tông
(1138-1175). Cho đến thời Nguyễn, các chúa chưa nghĩ đến việc tế Giao,vì
quan niệm chỉ có vua mới được tế trời. Tuy nhiên, vào năm 1636, chúa
Nguyễn Phúc Lan (tục gọi chúa Sãi) đóng đô ở Kim Long đã tổ chức lễ tế
Giao tại một cánh đồng thuộc làng Kim Long. Sau khi lên ngôi Hoàng đế
(năm 1802),vua Gia Long đã làm lễ hợp tế trời, đất vào năm 1803 tại một


TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tiếng Việt
1. Dương ViếtÁ (2005), Âm nhạc Việt Nam từgóc nhìn văn hóa, Nxb Hà
Nội, Hà Nội.
2. Dương Viết Á (2009), Mấy vấn đề văn hóa âm nhạc Việt Nam, Nxb
Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.
3. Đào Duy Anh (1941), Trung Hoa sử cương, Viện học thuật, Nxb Bốn
Phương.
4. Đào Duy Anh (1955), Cổ sử Việt Nam, Hà Nội
5. Đào Duy Anh (1998), Việt Nam Văn hoá sử cương, Nxb Đồng Tháp,
Đồng Tháp.
6. Toan Ánh (1970), Cầm ca Việt Nam, Nxb Lá Bối, Sài Gòn.
7. Nguyễn Hữu Ba (1960), Giới thiệu sơ lược về âm nhạc Việt Nam, Nxb
Bộ Quốc Gia Giáo Dục, Sài Gòn.
8. Nguyễn Hữu Ba (1961), Dân ca Việt Nam, Tập(1,2), Nxb Bộ Quốc Gia
GiáoDục, Sài Gòn.
9. Hoa Bằng (1958), Quang Trung –Nguyễn Huệ, anh hùng dân tộc, Nxb
Bốn Phương, Sài Gòn.
10. Tôn Thất Bình (1993), Tuồng Huế, Nxb Thuận Hóa, Huế.
11. Tôn Thất Bình (1996), “Nhã nhạc ở Việt Nam”,Sông Hương, số 7.
12. Tôn Thất Bình (1995), “Vị trí ca múa nhạc cung đình Huế trong kho
tàng ca múa nhạc Việt Nam”, Nghiên cứu Nghệ thuật, số 8.
127
13. Leopold Cadière (2004), Kinh thành Huế và tế Nam Giao,Nxb Thuận
Hóa, Huế.
14. Thiết Mai Tôn Thất Cảnh (1960), “Ảnh hưởng của văn hoá Trung Hoa
trong nhạc cổ Việt Nam”,Nguyệt san Văn Hữu, số 3.
15. Nguyễn Khoa Chiêm (1986),Nam triều công nghiệp diễn chí(bản dịch
của Ngô Đức Thọ mang tiêu đề Trịnh -Nguyễn diễn chí), Nxb Sở Văn hóa
Thông tin Bình Trị Thiên, Bình Trị Thiên.
16. Lê Văn Chiêu (2007), Nghệ thuật sân khấu Hát Bội, Nxb Trẻ,TP. Hồ
Chí Minh.
17. Phan Huy Chú (2007), Lịch triều hiến chương loại chí, (t.1,2), Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
18. Phan Trần Chúc (1957), Vua Quang Trung, Nxb Chính Ký, Sài Gòn.
19. Hoàng Chương (1993), Đi tìm vẻ đẹp sân khấu dân tộc, Nxb Sân Khấu,
Hà Nội.
20. Phạm Duy (1972), Đặc khảo dân nhạc ở Việt Nam,Nxb Hiện Đại, Sài
Gòn.
21. Nguyễn Bình Định, (2000), Âm nhạc Phương Đông, Nhạc viện Hà Nội,
Hà Nội.
22. Đỗ Bằng Đoàn, Đỗ Trọng Huề (1968), Những đại lễ và vũ khúc của
vua chúa Việt Nam, Nxb Hoa Lư,Sài gòn.
23. Đỗ Bằng Đoàn, Đỗ Trọng Huề (1962), Việt Nam ca trù biên khảo, Sài
Gòn.
24. Lê Quý Đôn (1973), Đại Việt Thông sử, Nxb Bộ Văn hóa Giáo dục và
Thanh niên, Sài Gòn.